Starsze dzieci wychowują młodsze?

Gdy rodzice przestają być już głównym autorytetem, często spoglądają na szkolne lub podwórkowe środowisko rówieśnicze, zauważając, że to tam dzieci znajdują osoby, na których zdaniu zależy im najbardziej. Czy rówieśnicy – chłopcy i dziewczęta kilka lat starsze od naszych dzieci – mogą zastąpić im rodziców?
Podobne pytania zadają sobie badacze, naukowcy i wychowawcy od stuleci. Starożytni filozofowie-pedagodzy Plutarch i Kwintylian wskazywali na kluczową rolę rodziców i nauczycieli w rozwoju dzieci i młodzieży. Ich wskazówki są dzisiaj nieraz interpretowane jako „nowoczesne podejście do wychowania”, ponieważ szczególny nacisk kładą na przykład własny rodzica, naukę przez zabawę czy rolę szkoły nie tyle formalno-edukacyjną, co uczącą nawiązywania relacji i współpracy z rówieśnikami. Jednak nawet oni nie potrafili odpowiedzieć na pytanie, jak rodzice mogą zapewnić dzieciom dobre środowisko rówieśnicze do rozwoju, gdy te będą przebywały poza domem.
Szkoła jenajska
Peter Petersen (1884–1952), niemiecki badacz i pedagog, był uczniem Wilhelma Wundta (1832–1920) – niemieckiego filozofa i psychologa, uważanego w środowisku naukowym za ojca psychologii jako nauki. Jego empiryczne i badawcze podejście spodobało się Petersenowi. Wundt niewątpliwie zainspirował go do rozpoczęcia badań nad procesem nauczania, które Petersen prowadził w eksperymentalnej szkole w Jenie (Niemcy). Miał do dyspozycji niewielki ceglany budynek z ogródkiem oraz boiskiem do gier i zabaw. W środku znajdowały się trzy sale – do robót ręcznych, muzyczno-teatralna oraz do nauk przyrodniczych. W szkole jenajskiej znajdowały się co prawda krzesła i ławki, ale ich ustawienie przypominało raczej pokój w domu rodzinnym niż szkolną klasę. O to właśnie chodziło Petersonowi – szkoła miała być jak rodzina, stąd zamiast klas rówieśniczych grupy uczniów były zróżnicowane wiekowo na wzór rodzeństwa. Starsi uczniowie uczyli młodszych, a nauczyciele jedynie doglądali i korygowali proces nauczania, zwracając szczególną uwagę na element wychowawczy. Na 120 uczniów było tylko 3 nauczycieli i w ocenie Petersena nie było potrzebnych ich więcej. Podstawowymi formami nauczania w szkole jenajskiej były rozmowa, zabawa, praca i świętowanie ważnych uroczystości. Uczeń otrzymywał wsparcie od dwóch opiekunów ze starszych roczników, dobrze zaznajomionych już z planem jenajskim. Naukę rozpoczynało się od pracy w czteroosobowych zespołach, a w miarę zdobywania wiedzy dziecko odkrywało swoje zainteresowania oraz mocne strony i mogło wybrać kursy bardziej ukierunkowane na konkretne dziedziny naukowe. Uczniowie zakładali również kółka zainteresowań. Zajęcia odbywały się według tygodniowego i dziennego harmonogramu, jednak czas przeznaczony na poszczególne tematy był zależny od stopnia zainteresowania uczniów.
Dla Petersena ważne było, aby szkoła odpowiadała na potrzeby dzieci, które w tamtym czasie w skutek wojny były ofiarą kryzysu rodziny. Często nie posiadały ojców, a matki były przeciążone pracą zarobkową. Domowa atmosfera w szkole czyniła z niej bezpieczną przystań dla uczniów. W szkole w Jenie zwracano szczególną uwagę na podmiotowość ucznia – nauka, praca i wychowanie były procesem przeprowadzanym wspólnie z dzieckiem, a nie tylko „dla dobra dziecka”. Chciano, aby dzieci czuły się oczekiwane, akceptowane, ważne i bezpieczne – tak jak w dobrym domu.
Możemy zastanawiać się, dlaczego system edukacji „opracowany naukowo” nie wyparł tego, który ukształtował się niejako „społecznie i kulturowo”. Czyżby wyniki badań Petersena okazały się nieprzydatne? Zdaniem późniejszych badaczy szkoła Petersena dobrze realizowała państwowe cele programowe.