PIELGRZYMKA NADZIEI, 16–23 CZERWCA 1983 ROKU

Pokój Tobie Polsko, Ojczyzno moja!

Była to chyba najbardziej niezwykła pielgrzymka Jana Pawła II do kraju,
pielgrzymka do Polski stanu wojennego, dlatego miała ona ogromne znaczenie
nie tylko religijne, ale też społeczne i polityczne. Mija 40 lat od tego wydarzenia,
kiedy to Papież Polak po raz drugi odwiedził Ojczyznę i pierwszy raz
gościł na Dolnym Śląsku i w jego stolicy Wrocławiu.

MAŁGORZATA WANKE-JAKUBOWSKA
MARIA WANKE-JERIE

Wrocław

Warszawa, Niepokalanów, Częstochowa, Poznań, Katowice, Wrocław, Góra św. Anny, Kraków i Nowa Huta – osiem miejscowości znalazło się na trasie drugiej pielgrzymki do Ojczyzny. Według oficjalnych danych w uroczystościach wzięło udział ponad 6,65 mln osób, Jan Paweł II wygłosił 42 przemówienia i siedem homilii, 40 godzin trwały w sumie wszystkie transmisje telewizyjne ze spotkań Papieża z rodakami. Troje Polaków – matka Urszula Ledóchowska, brat Albert Adam Chmielowski i o. Rafał Józef Kalinowski – zostało wyniesionych na ołtarze. Na Jasnej Górze Papież oddał Matce Bożej wymowny dar – pas sutanny przestrzelony podczas zamachu z 13 maja 1981 r.
Władze nie zgodziły się jednak na zrealizowanie wszystkich punktów programu proponowanych przez stronę kościelną, dlatego niemożliwa okazała się wizyta Jana Pawła II w Lublinie, Szczecinie i Gdańsku, a także złożenie hołdu ofiarom Czerwca 1956 r. podczas pobytu w Poznaniu.
Kłopot z pielgrzymką
Polacy już tracili nadzieję, czy ta pielgrzymka w ogóle dojdzie do skutku. Ojciec Święty był oczekiwany w 1982 r., wtedy bowiem przypadał wielki jubileusz 600-lecia obecności Cudownego Obrazu w klasztorze na Jasnej Górze.
Ale trwał stan wojenny i władze obawiały się, że obecność i słowa Jana Pawła II zachęcą ludzi do antyrządowych wystąpień, dlatego najchętniej odsunęłyby pielgrzymkę maksymalnie w czasie, ale rzesze Polaków i podziemna „Solidarność” wiązały z nią wielkie nadzieje, wręcz czekały na nią z utęsknieniem. „Miliony Polaków zrzeszonych w NSZZ »Solidarność « z radością oczekują przyjazdu Ojca Świętego do Ojczyzny. Dla nas jest to wizyta pokoju i nadziei” – napisano w okolicznościowym oświadczeniu sygnowanym przez Tymczasową Komisję Koordynacyjną – ponadregionalną strukturę związku.
Z drugiej strony wizycie Jana Pawła II towarzyszyły obawy, czy reżim Jaruzelskiego nie zechce wykorzystać papieskiej pielgrzymki do uwiarygodnienia stanu wojennego w Polsce, zwłaszcza że władze podziemnej „Solidarności” zapowiedziały rezygnację z wszelkich akcji protestacyjnych.

Już w kwietniu 1983 r. Regionalna Komisja Wykonawcza NSZZ „Solidarność” Małopolska ogłosiła „maj miesiącem pokoju, oczekiwań i przygotowań do pielgrzymki Ojca Świętego do Polski”, wzywając do powstrzymania się od wszelkich akcji protestacyjnych od 2 maja aż do zakończenia papieskiej wizyty.
Działacze „Solidarności” zwracali się też do Polaków o „godne i uroczyste przyjęcie” Jana Pawła II. RKS Dolny Śląsk wzywał: „Okażmy się godni tej historycznej wizyty. Zarówno w czasie oczekiwania, jak i podczas wizyty Ojca Świętego zachowajmy godność i religijne skupienie, pamiętając jednocześnie, że tego dnia nasze miejsce jest przy Ojcu Świętym”. Z kolei w imieniu Solidarności Walczącej Kornel Morawiecki i Wojciech Myślecki wzywali: „Ta wizyta musi stać się ogólnonarodowym świętem […]. Okażmy jemu i sobie naszą Wiarę, Nadzieję, Miłość i Solidarność”.
Wszelkie wątpliwości związane z możliwością wykorzystana pielgrzymki do uwiarygodnienia władz stanu wojennego Papież rozwiał już w pierwszym powitalnym przemówieniu na lotnisku Okęcie w Warszawie 16 czerwca 1983 r. „W związku z jubileuszem miliony ludzi w Polsce pielgrzymują na Jasną Górę. Pragnę być jednym z nich. Pragnę wspólnie z nimi modlić się, spełniać posługę słowa Bożego i Eucharystii. Wspólnie z nimi rozważać wielkie sprawy Boże… i sprawy ludzkie, i sprawy polskie. Proszę, żeby szczególnie blisko mnie raczyli być ci, którzy cierpią. Proszę o to w imię słów Chrystusa: »Byłem chory, a odwiedziliście Mnie; byłem w więzieniu, a przyszliście do Mnie«” – mówił Jan Paweł II, dziękując za słowa powitania przewodniczącemu Rady Państwa Henrykowi Jabłońskiemu i Prymasowi Polski Kardynałowi Stefanowi Wyszyńskiemu. Jednoznacznie dał do zrozumienia, że przyjechał odwiedzić cierpiącą, uciemiężoną Ojczyznę.
Akcja „Zorza ’83”
Działania tajnych służb i propagandy były prowadzone na szerszą skalę niż przed pierwszą papieską wizytą w 1979 r. W ramach „działań specjalnych” kilka tygodni przed przyjazdem Jana Pawła II do Polski współpracownicy MSW przesłali Papieżowi i osobom z jego otoczenia 18 fałszywych anonimów z oskarżeniami skierowanymi przeciwko niektórym przedstawicielom Kościoła.

Przejazd papieża ulicami Wrocławia, 21 czerwca 1983 r.

ARCHIWUM OŚRODKA AUDIOWIZUALNEGO/OBSERWATORIUM SPOŁECZNE

Kiedy w ramach przygotowań do pielgrzymki przybyli do Polski z Watykanu arcybiskupi Achille Silvestrini i Luigi Poggi, doręczono im 150 fałszywych skarg na księży i katolików świeckich. Szczególną aktywnością wykazała się sekcja „D” do spraw dezinformacji i dezintegracji działająca w IV Departamencie MSW, powołanym do walki z Kościołem. Działaniami operacyjnymi objęto 350 księży diecezjalnych i zakonnych. W ramach ogólnopolskiej akcji o kryptonimie „Zorza ’83” uruchomiono 62 tys. tajnych współpracowników mających dostęp do hierarchii kościelnej i środowisk opozycyjnych, którzy przekazali informacje o 161 tys. osób. Penetrowano środowiska dziennikarskie, MSW zwerbowało do współpracy 350 tłumaczy z ponad 400 zatrudnionych do obsługi dziennikarzy zachodnich akredytowanych w Polsce, zainstalowano podsłuch telefoniczny w 184 mieszkaniach korespondentów zagranicznych, a 1500 oficerów SB i tajnych współpracowników z fałszywymi akredytacjami występowało w roli dziennikarzy.
W ramach Akcji „Zorza ’83” prowadzono też działania operacyjne we Wrocławiu, m.in. zatrzymano 16 osób, które podejrzewano o przygotowywanie i rozpowszechnianie petycji o charakterze politycznym, z 96 osobami odbyto rozmowy ostrzegawcze oraz przeprowadzono 29 przeszukań. Działania SB doprowadziły także do ujawnienia, a następnie usunięcia czterech członków KPN ze struktur zabezpieczających obsługę uroczystości, a 275 osób poddano wzmożonej kontroli operacyjnej.
Przygotowania we Wrocławiu
W początkowej fazie przygotowań do wizyty Jana Pawła II we Wrocławiu, które rozpoczęły się w marcu 1983 r., rozważano jako miejsce głównej Mszy św. dla wrocławian Pola Marsowe na Stadionie Olimpijskim oraz tory wyścigów konnych na Partynicach. Ostatecznie ta druga opcja zwyciężyła.

Dziewiętnastego kwietnia utworzono sztab polityczny z wojewodą Januszem Owczarkiem na czele – zespół odpowiedzialny za koordynację działań organizacyjno-technicznych oraz sześć zespołów roboczych. Łącznie pracowało w nich 76 osób. Do uczestnictwa w pracach zespołu zaproszono także: przedstawiciela kurii arcybiskupiej wicekanclerza ks. dr. Edwarda Góreckiego, przewodniczącego Oddziału Wojewódzkiego Stowarzyszenia PAX Michała Łosia-Lynowskiego, przewodniczącego Rady Wojewódzkiej PRON Romana Smolika oraz przewodniczącego Oddziału ChSS we Wrocławiu Jana Pławnickiego. Przygotowania objęły adaptację hipodromu na Partynicach, uruchomienie dodatkowych pociągów mających obsłużyć teren Dolnego Śląska, organizację ruchu i objazdów, zabezpieczenie parkingów, oznakowanie tras, a także decyzje o wydłużeniu czasu pracy sklepów i uruchomienie prawie stu samochodowych punktów sprzedaży oraz całodobowych dyżurów aptek i przygotowanie namiotów sanitarnych w rejonie Partynic. Papieska wizyta odbywała się we wtorek, czyli w dzień roboczy, dlatego dyrekcje zakładów pracy przyznawały pracownikom dzień wolny, jednak nakazywały odpracować go w wolną sobotę. Dyrektorzy szkół mogli zawiesić naukę w dniu pielgrzymki z odpracowaniem zaległych lekcji w ustalonym terminie. Na 413 szkół podlegających wrocławskiemu kuratorium lekcje odbyły się tylko w sześciu placówkach. Decyzje władz miały na celu nie tylko ograniczenie frekwencji podczas spotkań z Ojcem Świętym, ale także zminimalizowanie „strat” natury ideowo-politycznej.
Ostatnie ustalenia
W przeddzień wizyty Jana Pawła II we Wrocławiu, 20 czerwca 1983 r., odbyło się spotkanie w kurii arcybiskupiej, w którym ze strony kościelnej uczestniczyli abp Henryk Gulbinowicz i wicekanclerz ks. dr Edward Górecki, a ze strony władz m.in. wojewoda wrocławski Janusz Owczarek i zastępca szefa WUSW płk Czesław Błażejewski.

Na Partynicach czekało na Jana Pawła II ok. 600 tys. wiernych.
Wrocław, 21 czerwca 1983 r.

ARCHIWUM OŚRODKA AUDIOWIZUALNEGO/OBSERWATORIUM SPOŁECZNE

Celem spotkania było uściślenie zadań dla kościelnych służb porządkowych. Przedstawiciele władz wyrażali obawy związane z pozyskanymi informacjami, że w niektórych wrocławskich kościołach – św. Augustyna przy ul. Sudeckiej, Najświętszego Serca Pana Jezusa przy pl. Grunwaldzkim, św. Wojciecha przy ówczesnym pl. Dzierżyńskiego (obecnie pl. Dominikański), św. św. Piotra i Pawła przy pl. Katedralnym, św. Klemensa Dworzaka przy alei Pracy, św. Jerzego przy ul. Wejherowskiej i św. Wawrzyńca przy ul. Bujwida – organizowane są grupy środowiskowe poza oficjalnymi pielgrzymkami parafialnymi, które w sposób zorganizowany przejdą na miejsce spotkania z papieżem na Partynicach.
Abp Gulbinowicz nie zamierzał interweniować w tej sprawie, ze swej strony jednak zapewniał, że do żadnych zakłóceń wizyty nie dojdzie, służby kościelne otrzymały wszechstronne dyspozycje, a ewentualne „wrogie” okrzyki będą neutralizowane za pomocą chórów, orkiestry i organów na Ostrowie Tumskim.
Przedstawiciele władz przyjęli z zadowoleniem do wiadomości, że w homilii Papieża znajdą się elementy, na których władzom zależało – podkreślenie polskości Ziem Zachodnich i ostateczności granic. Tekst papieskiej homilii został z wyprzedzeniem udostępniony przedstawicielom mediów. Do Centrum Prasowego we Wrocławiu przyjechało ok. tysiąca akredytowanych dziennikarzy. Jako pierwsi dziennikarze niemieckiej stacji ARD.
Msza św. na Partynicach
W godzinach wieczornych w poniedziałek 20 czerwca na wrocławskim hipodromie, mimo ulewnego deszczu, pojawiły się pierwsze grupy pielgrzymów. Na Partynice całą noc przybywali wierni, zarówno w zorganizowanych grupach, jak i indywidualnie, wszyscy z wejściówkami, w które wcześniej się zaopatrzyli w swoich parafiach. Kościelne służby porządkowe sprawnie kierowały ich do wydzielonych sektorów. Trawa po deszczu była mokra, a w zagłębieniach gromadziła się woda, tak że można było nawet wpaść po kostki w kałużę. 

Poranek był już pogodny, a przed dziewiątą zgromadziło się tam ok. 600 tys. osób. Zanim na lądowisku pojawił się wypatrywany przez setki tysięcy głów papieski helikopter, nad hipodromem krążył przez jakiś czas biały bocian. Nad ogromnym placem górował ołtarz z wznoszącą się nad nim figurą Chrystusa. Projekt ołtarza to dzieło trzech artystów wrocławskiej Akademii Sztuk Pięknych: Alojzego Gryta, Leona Podsiadłego i Józefa Sztajera, którym rektor ASP powierzył to zadanie, gdy z prośbą o jego przygotowanie zwróciła się do uczelni wrocławska kuria. Spośród kilku propozycji wyboru dokonał abp Henryk Gulbinowicz. W wybranej koncepcji figura Zmartwychwstałego Jezusa unosiła się wysoko w górze, na tle krzyża – będącego jakby oknem wyciętym w wielkim prostopadłościanie wypełnionym błękitem nieba. Pierwotnie uniesiona prawa ręka Jezusa w geście błogosławieństwa miała palce ułożone w znak V, na to jednak władze nie wyraziły zgody. Znak ten pojawił się natomiast zwielokrotniony w uniesionych dłoniach setek tysięcy wiernych zgromadzonych na partynickich błoniach, którzy w taki sposób spontanicznie reagowali na słowa Ojca Świętego.
Papież wylądował w pobliżu ołtarza i stamtąd po powitaniu objechał w papamobile sektory owacyjnie witany przez zgromadzony na placu tłum. Gdy kierował się do zakrystii, potężne, połączone wrocławskie chóry zaintonowały Nie rzucim ziemi. Chwilę potem Jan Paweł II pojawił się w szatach liturgicznych przy ołtarzu, a powitał go abp Henryk Gulbinowicz. Błogosławieni, którzy łakną i pragną sprawiedliwości, albowiem będą nasyceni – tym cytatem z Kazania na Górze, jednym z ośmiu błogosławieństw, rozpoczął Jan Paweł II swoją homilię i tę frazę powtarzał kilka razy, najpierw pozdrawiając tym błogosławieństwem Miasto Wrocław na prastarej ziemi piastowskiej, Kościół Metropolitalny, arcybiskupa i biskupów pomocniczych, przybyłych biskupów, Kapitułę Metropolitalną i duchowieństwo. Przywołał to błogosławieństwo, kreśląc sylwetkę św. Jadwigi Śląskiej, która również pragnęła i łaknęła sprawiedliwości.

Pamiątkowy srebrny Medal podziemnej „Solidarności”
zaprojektował gdański artysta Piotr Solecki

ZDJĘCIE MEDALU – ARCHIWUM PRYWATNE AUTOREK

– Istnieje nierozerwalna więź między prawdą i miłością a całą ludzką moralnością i kulturą – przypomniał, odnosząc te słowa zarówno do rodziny, jak i całego społeczeństwa, jakim jest naród, a także do środowisk twórczych i tych, które mają zadania wychowawcze, jak szkoła czy uniwersytet. – Cały naród polski musi żyć we wzajemnym zaufaniu – kontynuował, dodając, że zaufanie opiera się na prawdzie, a od zaufania zbudowanego na prawdzie zależy przyszłość Ojczyzny. Przypominając po raz kolejny błogosławieństwo z Kazania na Górze, powiedział: „Jest tutaj we Wrocławiu – tutaj: na Dolnym Śląsku – jest w całej Polsce wielu ludzi, którzy łakną i pragną sprawiedliwości”, zapewniając, że przynosi im solidarność swoją i Kościoła. – Naród polski, a w szczególności Wrocław i Lud Dolnośląski, wpatrzony w przedziwną postać św. Jadwigi, matki Piastów na tej ziemi, wspomina wszystkich, którzy tu polegli w czasie II wojny światowej, wszystkich zmarłych w ciągu lat – prawie już czterdziestu – od zakończenia wojny. Wszystkich, którzy zginęli w wydarzeniach ostatnich lat… – czyniąc pauzę nawiązał do ofiar stanu wojennego, po czym raz jeszcze powtórzył: – Wpatrzony w przedziwną postać św. Jadwigi, matki Piastów na tej ziemi, wyznaję z wiarą, nadzieją i miłością: błogosławieni, którzy łakną i pragną sprawiedliwości, albowiem będą nasyceni, kończąc słowami, od których zaczął homilię.
Mimo milicyjnych rewizji uczestnikom uroczystości udało się przemycić transparenty i flagi z emblematami narodowymi oraz hasłami głoszącymi, że „Solidarność” żyje i walczy. „Ojcze Święty, Tyś naszą nadzieją. »Solidarność« Wrocław” – głosił jeden z nich. Nie brakowało też transparentów sygnowanych kotwicą Solidarności Walczącej, której działacze zaznaczyli swoją obecność na partynickim hipodromie. Na zakończenie liturgii Jan Paweł II koronował figurę Matki Bożej Śnieżnej z Góry Iglicznej w Międzygórzu. „Bądź naszą radością, jak w przeszłości, tak również dziś, zsyłaj sercom naszym łaski, tak jak płatki śniegu w górach, gdzie mieszkasz. Polecam siebie i moją posługę Kościołowi powszechnemu na rzymskiej Stolicy Świętego Piotra modlitwom pielgrzymów, którzy Cię, Matko Śnieżna, odwiedzają” – powiedział na zakończenie w ostatnich słowach już po koronacji. 

Następnie – zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami – udał się śmigłowcem na pl. Bema w pobliże archikatedry św. Jana Chrzciciela na Ostrowie Tumskim, gdzie o godz. 15.30 w katedrze celebrował Mszę św., w której wzięło udział przede wszystkim duchowieństwo.
Medal od „Solidarności”
To tam, w katedrze wrocławskiej, w imieniu podziemnej „Solidarności” pamiątkowy srebrny Medal wraz z listem od dolnośląskiego Regionalnego Komitetu Strajkowego wręczył Ojcu Świętemu bp Adam Dyczkowski. Inicjatorem tego przedsięwzięcia był działacz podziemnego związku dr Lech Stefan, a medal wykonał gdański artysta Piotr Solecki. Awers medalu w kształcie granic Polski przedstawia Jana Pawła II błogosławiącego Ojczyznę, a rewers ludzi niosących „Solidarność” i wyciągających dłonie do pojednania. „Rzesza Solidarnościowców dolnośląskich spieszy przekazać Ci z czcią i oddaniem, że choć duchem jesteśmy z Tobą zawsze, to osobiste spotkanie z Tobą, Ojcze Święty, tu, na śląskiej ziemi polskiej, jest szczególnie gorąco oczekiwane” – napisano w liście, który na czerpanym papierze napisał ręcznie współpracujący z RKS grafik Dariusz Godlewski.
Po nabożeństwie Ojciec Święty spotkał się z księżmi archidiecezji wrocławskiej, zakonnicami i zakonnikami, a następnie zszedł do krypty i w ciszy modlił się przy grobie pierwszego po wojnie metropolity wrocławskiego kard. Bolesława Kominka. W kaplicy św. Jadwigi poświęcił kamienie węgielne pod budowę nowych kościołów, po czym udał się śmigłowcem na Górę św. Anny.
„Nowe Życie”
Z pierwszą papieską pielgrzymką do Wrocławia wiążą się też narodziny „Nowego Życia”. To wówczas metropolita wrocławski abp Henryk Gulbinowicz zaproponował ks. Henrykowi Szareyce przejście z diecezji poznańskiej do wrocławskiej i założenie pisma diecezjalnego.
Tak powstało „Nowe Życie”, wydawane przez wrocławską kurię, którego ks. Szareyko został redaktorem naczelnym. Ukazywało się ono jako dwutygodnik, a pierwszy numer z datą 19 czerwca 1983 r. w nakładzie 20 tys. egzemplarzy i wizerunkiem Papieża na czarno-białej okładce oraz napisem: „Witamy Piotra naszych czasów Ojca Świętego Jana Pawła II” rozprowadzany był tuż przed papieską pielgrzymką we Wrocławiu.