Alleluja w domu i zagrodzie

Każdy dzień Wielkiego Tygodnia ma swój niepowtarzalny charakter.
W Wielką Środę na Śląsku bardzo popularny był „pogrzeb żuru i śledzia” oraz tradycyjne „wypędzanie Judasza”. Z nadejściem zmroku chłopcy gromadzili się tego dnia na polu, brali ze sobą stare, zużyte miotły nasycone smołą, naftą lub żywicą, podpalali je i z takimi palącymi się pochodniami biegali po polu. „Palenie żuru” to rozniecanie ognisk, w których palono niepotrzebne stare miotły, śmieci, suche liście. To było takie obrzędowe usuwanie różnych zanieczyszczeń, symboliczne pozbywanie się zła, niedostatku, robactwa. Zarazem miało ono na celu uporządkowanie obejścia. W ogniskach na polu pieczono ziemniaki, smarowano twarze sadzą. Takie bieganie po polu upamiętniało również szukanie Jezusa przed pojmaniem Go. „Wypędzanie Judasza” zaczynało się z kolei od wykonania ze słomy, sznurka, szmat wielkiej kukły. Była podobna do marzanny, ale do konopnego pasa miała przytroczony mieszek z 30 odłamkami szkła – co oczywiście symbolizowało srebrniki. Wynoszono taką kukłę na wieżę kościelną, stamtąd zrzucano ją, potem okładano kijem, a pozostałe resztki palono lub topiono.
Wielki Czwartek i Wielki Piątek również obfitowały w ludowe obrzędy.
W Wielki Czwartek chodzono z tzw. klekotkami czy klepaczkami. Były to drewniane kołatki, które od tego dnia do południa Wielkiej Soboty były wykorzystywane w kościołach zamiast dzwonków. Chłopcy, zwykle ministranci, chodzili z nimi po wsi rano i po południu. Klekotali nimi, symbolicznie przeganiając wszelkie zło.
W Wielki Piątek obowiązywał zakaz wykonywania wszelkich prac rolniczych. Jego złamanie, jak wierzono, groziło niepowodzeniem w gospodarstwie. Ciekawy był – także na Dolnym Śląsku – zwyczaj „wielkopiątkowej wody”. W wielu rodzinach praktykowano tego dnia mycie się o wschodzie słońca w zimnej wodzie – co miało zapewnić dobre zdrowie. Przyjmuje się, że jest to zwyczaj niemiecki, ale można tu zauważyć również wpływ tradycji ukraińskich. Taka kąpiel odbywała się nad stawem, rzeką czy strumieniem, w całkowitym milczeniu, w niektórych regionach zupełnie nago. Trzeba było potem wyschnąć „naturalnie”. Możemy sobie wyobrazić, że mogło to powodować poważne problemy zdrowotne.
Bardzo popularne były w Wielki Piątek rozmaite wróżby pogodowe. Grzmot czy deszcz w tym dniu miał oznaczać urodzaj, mróz w nocy – dobre sianokosy, mróz w dzień – dobry zbiór fasoli. Panowało przekonanie, że w Wielki Piątek dusze zmarłych obecne są w zagrodzie i należało uważać, by nie zrobić im krzywdy przy sprzątaniu…

Czyli „nie przesadzajmy z tym sprzątaniem”.
Tak, to była taka zachęta, by trochę zwolnić z różnymi pracami – co oczywiście także było związane z rozpamiętywaniem Męki Pańskiej. Starano się zachować ciszę. Wystrzegano się młócenia, mielenia w żarnach, rąbania, przędzenia, tkania.
Przed niedzielnym świętowaniem Zmartwychwstania Pańskiego, w Wielką Sobotę odbywało się błogosławieństwo pokarmów. Również błogosławieństwo wody i ognia, obecne w liturgii Wigilii Paschalnej, miało swoje przedłużenie w domowych obrzędach.
Świecę zapaloną od Paschału przynoszono do domu. Dbano o to, by po drodze nie zgasła – co, jak wierzono, mogło nawet zwiastować rychłą śmierć w rodzinie. Święconą wodą wypełniano butelki, dzbany, bańki. Zanoszono ją do domu, gdzie kropiono nią izby, potrawy, obejścia, a także bydło przed pierwszym kwietniowym wypasem. Błogosławieństwo potraw od średniowiecza odbywało się z reguły w kościele. Do zamożniejszych gospodarzy czy domów szlacheckich ksiądz przybywał osobiście. Święcił cały pokarm przeznaczony do spożycia, przygotowany na zastawionych stołach. Pod koniec XVIII w. władze kościelne przywróciły dla wszystkich zwyczaj błogosławienia pokarmów w świątyni. Na Śląsku zwyczaj ten praktykowała tylko ludność polska.

Barwniki sztuczne całkiem wyparły naturalne?
Nadal bardzo popularny jest wywar cebulowy, który daje barwy od żółtej do brązowej. Dawniej korzystano z wyciągów z młodych pędów żyta lub jęczmienia, co dawało kolor soczystej zieleni, bardzo popularny był wywar z szyszek olchy lub z kory dębu – który dawał kolor od ciemnego brązu do czerni. Stosowanie dawnych metod barwienia wymaga jednak sporo wprawy, nie jest łatwe, stąd dziś zwykle używane są wspomniane barwniki chemiczne do tkanin.
Twórcy znają wiele tajników dotyczących jaj. Wiadomo, że np. wydmuszka kacza jest za śliska do wydrapywania; lepsze są do tego jaja kurze czy gęsie. Różnią się one wielkością. Jaja gęsie są duże – mają 9–11 cm, kacze mają 6–7 cm. Również 6–7 cm może osiągnąć duże jajo kurze.
Jak to bywało z tym „lanym poniedziałkiem”?
Śmigus-dyngus zwany był także śmiergusem. „Dyngować” to otrzymywać wykup. „Śmigus” to oblewanie wodą lub uderzanie gałęzią wierzbową. Miało zapewnić obfite opady, dobre urodzaje; była to też forma zalotów i wyróżnienia panien, które cieszyły się powodzeniem. Miało zapewnić dobre zamążpójście. Dziewczęta były polewane, a nawet zanurzane, pławione w wodzie. Pominięcie przez dynguśników jakiegoś domu uchodziło za dyshonor dla mieszkańców. Kawalerom chodzącym „po dyngusie” dawano pisanki, śpiewano ponadto pieśni dyngusowe. Tam gdzie było więcej panien, trzeba było naszykować nawet 100–150 jajek. Wypisywano na nich sentencje, życzenia, deklaracje miłosne. Funkcjonowały trochę jak takie dawne walentynki.
Wracając do jaj: czy wielkanocne pisanki powstające na Dolnym Śląsku mają swoje charakterystyczne cechy?
Trudno raczej powiedzieć o czymś takim, jak „dolnośląska pisanka”. W powojennej historii Dolnego Śląska pojawiają się pisanki z Wołynia, Podola, Lubelszczyzny, Rzeszowszczyzny, Polesia, Łemkowszczyzny; mamy też w swoich zbiorach pisanki suwalskie, huculskie. Często twórcy nawiązywali do regionów, z których przybyli na dolnośląskie ziemie oni sami, ich bliscy. Obecnie wielu z nich inspiruje się wzorami wypatrzonymi np. w różnych publikacjach. Przykładem takiego młodego twórcy, czerpiącego z tradycji różnych regionów, jest Artur Pędziwiatr, który przygotował specjalny film – prezentowany w czasie tegorocznej edycji wystawy „Pisanki i palmy wielkanocne”.