ODPOWIEDNIE DAĆ RZECZY SŁOWO
O pisaniu i ikonach
Temat pisma jako nośnika znaczeń jest zawsze aktualny, również w naszych, nastawionych
na komunikację elektroniczną czasach. Ta komunikacja wyraża się nie tylko przez tekst –
żyjemy w epoce wizualnej, w której ogromną rolę w komunikacji odgrywa obraz.
KATARZYNA PIOTROWSKA
Katowice
Ikona Theotokos (Matki Bożej), Rafał Cempel, praca współczesna.
Kaplica przy kościele św. Maksymiliana M. Kolbego w Tychach
BASIA MARZEC
Ale nie jesteśmy w tym tak bardzo różni od wcześniejszych epok, jedyne, co się zmieniło, to skala. Na długo przed powstaniem memów ludzie przekazywali skondensowane treści za pomocą podpisu nad obrazkiem. I samym obrazkiem. Sporo było ostatnio o literach i alfabetach, dziś chciałabym skupić się na obrazach i zaproponować ich czytanie. Czytanie jest tutaj nie tylko przenośnią, bo na tych obrazach, o których będzie mowa, czyli przedstawieniach sakralnych właściwych dla Kościołów Wschodu, pojawiają się litery, które są integralną częścią każdego z nich. Co więcej, obrazy te, które z grecka nazywamy ikonami (εἰκών – eikon – obraz, wizerunek, malowidło), w zasadzie się pisze. Wyznam, że osobiście trochę mi to „zgrzyta”, bo grecki czasownik, którym określa się tworzenie obrazów, czyli γράφειν (grafein), oznacza tak samo pisać, jak i malować. Tradycyjnie jednak w kontekście tworzenia ikon przyjęło się tłumaczenie pisać.
Pisanie ikon – ściśle ustalone kanonem
Kiedy wszystkie inne obrazy się maluje, ikony się pisze. Dotyczy to całego procesu powstawania obrazu, w którym każdy element niesie bardzo konkretne znaczenie. Każdy kolor, każdy gest, układ osób i ich rozmiary są ściśle ustalone kanonem. W obliczu ogromnej wolności, jaką zdają się mieć współcześni malarze, taka uległość wobec tradycji wydaje nam się mocno ograniczająca i wykluczająca element twórczy artysty. I rzeczywiście, celem malowania (czy pisania) ikon nie jest wyrażenie indywidualnej prawdy jej autora, jak to ma miejsce w malarstwie i w ogóle sztuce.
Autor ikony przekazuje zawsze Prawdę Boga i poprzez zachowanie kanonów wyraża przynależność do wspólnoty Kościoła. W ramach tych kanonów mamy mimo wszystko trochę swobody, bo istnieje całkiem sporo kanonicznych typów przedstawień zarówno Jezusa (np. Pantokrator), jak i Matki Bożej (np. Hodegetria lub Eleusa) oraz świętych.
Spotykamy się z nimi w mniej lub bardziej świadomy sposób w wielu naszych kościołach. Najbardziej znany w Polsce obraz Matki Bożej, czyli ikona częstochowska, to Hodegetria, czyli „wskazująca drogę”, bo Maryja na tym obrazie wskazuje na swojego Syna, który jest Drogą. W mojej parafii jest kaplica przeznaczona na modlitwę indywidualną, w której na ścianie za tabernakulum wisi obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem i jest to ikona z przedstawieniem Maryi w typie Eleusa, co oznacza Miłosierna lub Współczująca.
Typ ten można rozpoznać po wzajemnej relacji Matki i Jezusa, który przytula się policzkiem do policzka Maryi i obejmuje ją jedną ręką za szyję. Według tradycji jest to moment, w którym Bóg, będąc małym Dzieckiem, wyjawia Matce tajemnicę swej śmierci i zmartwychwstania. Dlatego na twarzy Maryi maluje się smutek i zaduma. W Jej spojrzeniu można odczytać zdziwienie, ale też miłość i zgodę na Wolę Bożą.
Ma na sobie niebieską suknię, co symbolizuje jej pochodzenie od Adama, oraz płaszcz barwy purpurowej, która oznacza boskość i godność królewską. Gwiazdy na czole i na ramionach są syryjskim symbolem dziewictwa, a złote nimby dookoła głów obu postaci symbolizują Światło (kolor) i Doskonałość (kształt) Boga. Ostatnim elementem ikony jest napis, który przypieczętowuje wierność przedstawienia wobec wzoru. Na górze ikony, po lewej stronie znajdują się litery MP, które stanowią pierwszą i ostatnią literę słowa MHTHP (czyt. METER), czyli Matka; po prawej stronie mamy litery ΘΥ, znów pierwsza i ostatnia litera słowa ΘΕΟΥ (czyt. THEU), czyli Boga. Po lewej stronie małego Jezusa widnieje IC, skrót imienia ΙΗΣΟΥΣ (czyt. JESUS) i XC, skrót słowa ΧΡΙΣΤΟΣ (czyt. CHRISTOS), natomiast na Jego aureoli mamy pojedynczą literę Ὁ, która jest tylko częścią napisu, niewidocznego na zakrytej części aureoli, brzmiącego Ὁ ὬΝ (HO ON) – „Ten, Który jest”, czyli najwłaściwszego imienia Boga. To przedstawienie Matki Bożej jest wzorowane na ikonie Matki Bożej Włodzimierskiej (XVI wiek), najbardziej rozpowszechnionym wizerunku Maryi w typie Eleusa.
Ikony „świąteczne”
Drugim obrazem, który znajduje się w tej samej kaplicy, jest Jezus na krzyżu. Jest to w zasadzie sam krzyż z postacią Jezusa, bez żadnego tła. W klasycznym przedstawieniu mielibyśmy jeszcze osoby stojące pod krzyżem i kilka innych, istotnych elementów będących częścią tzw. „ikony świątecznej”, czyli przedstawiającej ważne sceny z życia Jezusa. Tutaj akurat ich nie ma, ale wspominam o tym, ponieważ postać Jezusa na krzyżu jest dokładnym odwzorowaniem kanonu pojawiającego się na takiej właśnie ikonie. Jeśli dobrze przyjrzymy się belkom krzyża, to na trzech ramionach (bocznych i górnym) możemy dostrzec postacie aniołów o sześciu skrzydłach, które wskazują na nieustanną łączność z Bogiem. Na górze pionowej belki, ponad głową Jezusa mamy litery IC XC, czyli znany nam już skrót imienia Jezus Chrystus. W aureole zostały wpisane te same litery, co na omawianym przed chwilą obrazie, i znów nie widzimy ich wszystkich, ale niezmiennie znaczą to samo – greckie Ὁ ὬΝ, czyli hebrajskie JAHWE – „Ten, Który Jest”. Na dole pionowej belki znajduje się jeszcze jeden napis: Ὁ ΝΙΚΗΤΗΣ (czyt. HO NIKETES) – Zwycięzca. I tu już chyba nie potrzeba żadnego wyjaśnienia.
DLA CIEKAWYCH:
▸ Pisanie ikon w ostatnich latach zyskało nową popularność i w wielu parafiach powstają szkoły ikonograficzne, w moim mieście znajduje się Wydział Ikonopisarstwa „Kecharitomene” Śląskiej Szkoły Ikonograficznej, jestem pewna, że wielu Czytelników mogłoby wskazać, gdzie w ich okolicy można znaleźć taką szkołę.
▸ Na ikonie Ukrzyżowania u stóp krzyża znajduje się czaszka Adama, co jeszcze wyraźniej symbolizuje zwycięstwo nad śmiercią.
▸ Grecka litera S (sigma) zapisywana jest na kilka różnych sposobów, stąd graficzne rozbieżności pomiędzy IC i ΙΗΣΟΥΣ, wciąż są to jednak te same litery.
