Rozum wierzący

Czym człowiek wierzy? Rozumem! Oczywiście, nie tylko nim samym, bo w wiarę zaangażowana jest wola, uczucia i w ogóle całe człowieczeństwo; co więcej, wiara jest nie tylko poznaniem Boga, lecz relacją z Nim. Ale w tym gąszczu ważnych tematów zajmijmy się jednym: wiara/wierzenie w Boga to „akt rozumu” (św. Tomasz z Akwinu, Summa theologiae; por. I Sobór Watykański, Dei Filius; KKK 150), to „czynność myśli” (Jan Paweł II, Fides et ratio, 43). „Można myśleć bez wierzenia, a nawet często myśli się, żeby nie wierzyć: kto jednak wierzy, myśli – wierząc myśli i myśląc wierzy. Wiara, jeśli nie jest myśleniem, nie istnieje” (św. Augustyn). Wiara nie jest jakimś osobnym „organem poznania”, obok rozumu, lecz sposobem działania zwykłych ludzkich władz poznawczych.
Skoro wiara jest czynnością rozumu, to czy jest sens mówić „albo rozum, albo wiara” (alternatywa wyłączająca, gdzie jedno jest nieprawdziwe)? Nie. Bo to jakby powiedzieć „albo płuco, albo wdech”. Jak wdychanie nie wyklucza płuca (a nawet je zakłada), tak wierzenie nie wyklucza rozumu, lecz go zakłada.
Kto do pary?
Często powtarzane przez chrześcijan hasło „rozum i wiara” też niezbyt wiele wyjaśnia. Skomponujmy tę parę inaczej; w jednej parze z wiarą (aktem rozumu) nie winien stać rozum, lecz jakiś inny jego akt.
Jaki? Wiedza. Otóż rozum, nasza zdolność poznania rzeczywistości, działa na dwa główne sposoby. Zależy to od tego, jaki przedmiot jest poznawany. Wobec 1) przedmiotów, które widzi, w które ma bezpośredni wgląd, rozum działa w trybie wiedzy (słowo „wiedza” pochodzi od „widzenia”), wobec zaś rzeczywistości 2) niewidzialnych, do których ma dostęp przez świadków, działa w trybie wiary. Prawdą jest, że rzeka Oława wpada do Odry przed mostem Grunwaldzkim we Wrocławiu, ale że tak jest, jedni wiedzą (płynęli tam kajakiem), a inni wierzą (znają z map, zdjęć i opowieści kajakarzy). Oto nasza dobrana para: wiara i wiedza. Te słowa należą do tej samej kategorii semantycznej (słowa, które można zamieniać, zachowując sens danego zdania, np. „czarne” i „białe”; możemy powiedzieć: „Dom jest biały” lub „Dom jest czarny”; oba zdania są różne, ale mają sens). Natomiast rozum i wiara należą do różnych kategorii semantycznych: rozum jest zdolnością/ narzędziem poznawania, wiara zaś sposobem poznawania przez rozum.