Paramenty papieża Benedykta XVI – hermeneutyka ciągłości tradycji, cz. 1

Wybór szat liturgicznych papieża dokonywany jest zawsze w poczuciu ciągłości i z zachowaniem zdrowej równowagi pomiędzy przeszłością a współczesnością. Przyjęty styl wyrażać ma szlachetne poczucie piękna sprawowania tajemnic Pana (cyt. za: ks. G. Marini, Sługa Liturgii, oprac. B.K. Krzych, Ząbki 2010). Powyższe słowa ceremoniarza papieskiego stojącego na czele Urzędu Papieskich Celebracji Liturgicznych w l. 2007–2021 mons. Guido Mariniego oddają uzewnętrzniony charakter pontyfikatu papieża Benedykta XVI sprawowanego w l. 2005–2013. Wspomniany charakter i koncepcję pełnionej posługi przedstawił zmarły papież podczas przemówienia do Kurii Rzymskiej 22 grudnia 2005 r., przedstawiając i wyjaśniając termin hermeneutyki ciągłości koniecznej dla poprawnego interpretowania Soboru Watykańskiego II, obradującego w l. 1962–1965: Problemy z recepcją wzięły się stąd, że doszło do konfrontacji i przeciwstawienia sobie dwóch sprzecznych hermeneutyk i sporu na tym tle. Jedna wywołała zamieszanie, druga zaś – w sposób dyskretny, ale coraz bardziej widoczny – zaczęła przynosić i nadal przynosi owoce. Z jednej strony istnieje interpretacja, którą nazwałbym „hermeneutyką nieciągłości i zerwania z przeszłością”; nierzadko zyskiwała ona sympatię środków przekazu, a także części współczesnej teologii. Z drugiej strony istnieje „hermeneutyka reformy”, odnowy zachowującego ciągłość jedynego podmiotu – Kościoła, który dał nam Pan; ten podmiot w miarę upływu czasu rośnie i rozwija się, zawsze jednak pozostaje tym samym, jedynym podmiotem – Ludem Bożym w drodze.
Herb: tiara kontra mitra
Jedną z pierwszych dostrzegalnych zmian u progu pontyfikatu Benedykta XVI było usunięcie z herbu papieskiego tiary, czyli potrójnej korony, a zastąpienie jej biskupią mitrą.
Podejmując zagadnienie herbu oraz braku w nim tiary – co odebrane zostało jako rewolucyjna zmiana w przestrzeni symboliki i znaków papiestwa – należy postawić kilka zasadniczych pytań i spróbować znaleźć na nie odpowiedzi, gdyż to właśnie one pozwolą zrozumieć powód dokonanej reformy heraldycznej.
Po pierwsze, od kiedy papieże posługują się własnym herbem? Można uznać, iż ogólnie heraldyka kościelna ukształtowała się stosunkowo późno przede wszystkim ze względu na fakt, iż herby kojarzone były z życiem świeckim, arystokracją, z rycerstwem oraz wojną, co z zasady sprzeczne było z pierwotną myślą i nauczaniem Kościoła, gdyż duchowni mieli zakaz udziału w działaniach zbrojnych jako żołnierze. Stąd także zabronione było duchownym posiadanie własnych herbów, gdyż używane w nich symbole, mobilia i znaki odwoływały się z zasady do wojskowego rynsztunku. Z drugiej strony nie można zapomnieć o ówczesnym kontekście politycznym, gdy wobec reform gregoriańskich struktury papiestwa odseparowywały się od idei i wzorców świata świeckiego i jego dotychczas wypracowanych norm, w tym popularnych herbów. Kwestia ta ulegała zmianie wraz z nową funkcją herbu, jaką było podkreślenie przynależności stanowej, pochodzenia i dziedzictwa swojego rodu, oraz podkreślenia odrębnej tożsamości. W dobie krucjat zmieniło się także podejście i rozumienie wojny i kwestii z nią związanych.
Te wszystkie elementy zaważyły na tym, iż herb w przestrzeni duchowieństwa i hierarchii kościelnej pojawił się stosunkowo późno, gdyż dopiero z końcem XII w. i w kolejnym stuleciu stał się normą także na dworze papieskim.
Bardzo szybko heraldykę jako naukę połączono ze sztuką zgodnie z myślą średniowieczną: pictura illiterato litteratura est (obraz dla niewykształconego jest literaturą). Dzięki temu poprzez wizerunek i odpowiednio dobrane elementy symboliczne można było przedstawić osobę papieża, jego pochodzenie, program pontyfikatu, a nawet ukazywały one i broniły prerogatyw oraz pryncypiów Stolicy Apostolskiej i całego Kościoła. Herb papieski stanowił zatem niezwykle istotny kanał komunikacji niewerbalnej i celów realizowanych przez papieża.
Nie jest łatwo udzielić bezpośredniej i bezsprzecznej odpowiedzi na pytanie, od kiedy papieże posługiwali się własnym herbem. Część badaczy tej kwestii jako pierwszego papieża posługującego się własnym herbem wymienia Innocentego IV (wł. Sinibaldo Fieschi, sprawował pontyfikat w l. 1243–1254), o czym ma świadczyć Chronica Maiora autorstwa angielskiego benedyktyna Mateusza z Paryża z ok. 1250 r., ukazująca dzieje Albionu.

Bonifacy VIII wprowadził też, co niezwykle ważne w kontekście niniejszych rozważań, tiarę do herbu papieskiego. Trzecia korona pojawiła się w 1. poł. XIV w., choć nie sposób wskazać konkretnego papieża, za którego pontyfikatu się pojawiła. Przesłanki o naturze symbolicznej wskazują na osobę Benedyka XII (pontyfikat w l. 1334–1342), cystersa, wybitnego teologa i inkwizytora. Potrójna korona papieska miała zatem oznaczać, iż papież reprezentował trzy wymiary Kościoła: triumfującego, walczącego i oczyszczającego się.
Sprawować miał zatem władzę nad niebem, ziemią i czyśćcem. Jako widzialna głowa Kościoła rządził duszami ludzkimi, państwami rzymskimi i wszystkimi władcami świata.
Symbolika zawiera także inne tłumaczenia potrójnej korony: papież jako przedstawiciel Najwyższego Kapłana, Króla i Prawodawcy; sprawuje władzę nad znanymi powszechnie częściami świata: Europa, Azja, Afryka; symbolizuje trzy języki i kultury kształtujące chrześcijaństwo: hebrajski, grecki, łaciński. Teologicznie tiara mogła wskazywać także główne przymioty Trójcy Przenajświętszej: potęga Ojca, posłuszeństwo Syna, miłość Ducha Świętego.
Powyższe przykłady, choć nie wyczerpują całej symboliki tiary, ukazują bogactwo jej znaczenia i rozumienia tego insygnium. Warto zwrócić jednak uwagę na fakt, że zgodnie z rytuałem koronacji papieża z 1596 r. kardynał protodiakon, nakładając tiarę nowemu papieżowi, określał jego posługę jako: Ojciec Władców i Królów, Zarządca Świata, Wikariusz Jezusa Chrystusa na Ziemi.
Ostatnim papieżem, który został ukoronowany tiarą, był św. Paweł VI – w 1963 r. W kolejnym zaś roku zaprzestał jej używać, przekazując na licytację na rzecz ubogich. Warto jednak zauważyć, iż mimo to tenże papież w Konstytucji Apostolskiej Romano Pontifici eligendo z 1 października 1975 r. pozostawił obrzęd koronacji tiarą w ramach inauguracji pontyfikatu.
Papież Benedykt XVI i autor jego herbu, doświadczony dyplomata watykański oraz heraldyk rozumiejący siłę i znaczenie symbolu i wizerunku abp Andrea Cordero Lanza di Montezemolo (1925–2017), zrezygnowali z umieszczenia tiary w osobistym herbie papieskim, gdyż słusznie odwołując się do eklezjologii, dowodzili, że władza papieska rozpoczyna się od akceptacji wyboru dokonanego przez kardynałów na konklawe, a nie od koronacji tiarą. Zastąpiona zatem została prostą biskupią mitrą z trzema pasami poziomymi, odwołującymi się do symboliki tiary. Autor herbu wyjaśnił, że wspomniane złote pasy nawiązują do potrójnej władzy papieskiej (uświęcania, nauczania i rządzenia), a pionowy pas wskazuje na ich powiązanie w jednej osobie. Poprzez taki zabieg heraldyczny papież Benedykt XVI zachował dziedzictwo przeszłości, ale jednocześnie wskazał na współczesne realia świata i Kościoła oraz prawdziwy sens posługi Piotrowej.
Paliusz
Nowością w symbolice i paramentach liturgicznych papieża Benedykta XVI stał się paliusz, którego kształt i forma podczas Mszy św. inaugurującej pontyfikat 24 kwietnia 2005 r. na placu św. Piotra w Watykanie zaskoczyła cały świat.
Paliusz jako taki rozumiany był przez wieki jako oznaka godności metropolitalnej; jest rodzajem szaty przysługującej arcybiskupom. Z wyglądu przypomina pas okalający szyję i ramiona, z dwoma wstęgami opadającymi na piersi i ramiona.
Paliusz wykonany jest z białej wełny oraz ozdobiony sześcioma czarnymi krzyżykami greckimi (do XIII w. były one czerwone), mogą go dodatkowo zdobić trzy szpile wykonane z drogocennych metali i kamieni. Pierwotnie była to szata i insygnium władzy w cesarstwie rzymskim, noszony był przez m.in. konsulów. Jego symbolika jest bardzo złożona i w ciągu wieków ulegała zmianie. Z pewnością jednak zawsze odwoływała się do władzy papieskiej i była najstarszym insygnium biskupa Rzymu. Od IV w. paliusz symbolizował władzę wyższą niż biskupia oraz jedność ze Stolicą Apostolską.
Według Liber Pontificalis, będącej księgą papieży i historią papiestwa spisywaną od VI w. po Chr., paliusz będący wyłącznie szatą biskupa Rzymu został jako przywilej nadany biskupowi Ostii przez papieża Marka w 336 r., ze względu na fakt, że tenże biskup miał być konsekratorem każdego biskupa Rzymu, a zatem obranego papieża, gdyby tenże nie posiadał odpowiednich święceń. Jak wynika z badań historycznych oraz zachowanych wizerunków papieży, pierwotny paliusz papieski był białą wstęgą okalającą szyję i ramiona i opadającą na lewe ramię. Udekorowany był czerwonymi krzyżykami.
Zachował się opis wyglądu paliusza, jaki miał św. Grzegorz I Wielki (papież w l. 590–604), autorstwa historyka Jana Diakona z IX w., gdy dokonano otwarcia jego grobu: Skromny paliusz opuszczał się z ramienia prawego na piersi, gdzie tworząc półkole, podnosił się na ramię lewe, skąd spadał w tył; gdy tymczasem inna część jego, położona na tymże ramieniu, własnym ciężarem spadała nie na środek piersi, ale na bok. Na paliuszu tym były wytkane trzy krzyżyki, tak iż dwa odpowiadały dwojgu ramionom, a trzeci na piersiach biskupa był widziany (cyt. za: abp A.J. Nowowiejski, Wykład Liturgii Kościoła Katolickiego, t. II, cz. 1: O środkach rozwinięcia kultu, Kraków 1902).
Również mozaiki i malowidła ukazujące papieży wskazują na tego typu rodzaj paliusza używanego w okresie starożytnym, a także w średniowieczu. Warto dodać, że ozdobne szpile pojawiły się dopiero w X w. ze względów praktycznych: chodziło o utrzymanie paliusza na ornacie, który ze względu na swoją formę często się zsuwał z ramion.