JUBILEUSZ STOWARZYSZENIA UPAMIĘTNIENIA OFIAR ZBRODNI UKRAIŃSKICH NACJONALISTÓW
30 lat gromadzenia dokumentacji związanej z Wołyniem i Małopolską Wschodnią
W 2022 r. przypadło trzydziestolecie działalności wrocławskiego Stowarzyszenia
Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów (SUOZUN). Stowarzyszenie
jest bezpośrednim kontynuatorem założonego w 1990 r. Stowarzyszenia Rodzin
Ofiar Ukraińskich Nacjonalistów – „Misja Pojednania i Pokuty”.
MICHAŁ SIEKIERKA
Wrocław
Członkowie Stowarzyszenia przed
„Pomnikiem Mauzoleum” we Wrocławiu
ZDJĘCIA ARCHIWUM SUOZUN
Mimo nieuregulowanej formy (stowarzyszenie zwykłe) od początku swojego istnienia budziło bardzo duże zainteresowanie, głównie wśród dawnych mieszkańców polskich Kresów oraz ich rodzin.
W trosce o pamięć
Podstawowym celem działalności było zwrócenie uwagi opinii publicznej na problem nierozliczonych zbrodni na obywatelach polskich, jakich dopuścili się ukraińscy nacjonaliści w latach 1939–1947. Należy zwrócić uwagę, że w okresie komunistycznym tematyka związana ze zbrodnią ludobójstwa dokonaną na Wołyniu i w Małopolsce Wschodniej objęta była cenzurą. Rodziny ofiar niejako zmuszone zostały do pielęgnowania pamięci o zamordowanych podczas zamkniętych przedsięwzięć prywatnych czy w zaciszu własnych domów.
Niestety, po 1989 r. wiedza o tych tragicznych wydarzeniach w dalszym ciągu pozostała głównie w domenie półprywatnej, nie wzbudzając odpowiedniego zainteresowania organów państwa oraz placówek badawczych i edukacyjnych.
Przełomowy rok 1992
Powołanie Stowarzyszenia w dniu 22 stycznia 1992 r. umożliwiło Kresowianom formalne, nieskrępowane zaistnienie w przestrzeni publicznej. W tym samym roku ukonstytuowała się redakcja pisma historyczno-publicystycznego „Na Rubieży”, którego wydawcą zostało Stowarzyszenie. Na jego łamach ukazywały się opinie na tematy związane z wyzwaniami środowisk kresowo-kombatanckich. Kolportaż pisma umożliwił nawiązanie kontaktów wielu osobom mającym wspólne doświadczenia wojenne.
Były również przypadki ludzi, którzy po 1945 r. zostali osiedleni w różnych częściach Polski, tracąc ze sobą łączność, a dzięki pismu „Na Rubieży” ponownie ją odzyskali. Jednakże najważniejszym zadaniem pisma było dokumentowanie zbrodni ukraińskich nacjonalistów.
Cele Stowarzyszenia
Zbieranie relacji i ich upublicznianie uznano za podstawowy cel Stowarzyszenia – wobec braku naukowych opracowań najważniejszym działaniem dla potomnych było spisywanie i archiwizowanie świadectw o ludobójstwie bezpośrednio od ofiar. Na podstawie tych zeznań wszczynane były śledztwa prowadzone przez polskie organy ścigania. W 2022 r. ukazał się 184. numer pisma.
Archiwum SUOZUN
Zarząd SUOZUN od początku swojej działalności podkreślał, że członkowie Stowarzyszenia nie żywią żadnych pretensji do narodu ukraińskiego, nie kwestionują pojałtańskiej rzeczywistości, ani nie działają z pobudek materialnych. Ogólnie podstawę działań stanowiły: wymuszenie na władzach Polski i Ukrainy wspólnej deklaracji o potępieniu działalności OUN–UPA, nazwanie zbrodni popełnionej na Polakach w latach 1939–1947 ludobójstwem, oddanie należytej pamięci pomordowanym oraz zaprzestanie kultywowania ukraińskich zbrodniarzy wojennych. Liczba pozyskiwanych przez Stowarzyszenie i redakcję relacji powiększała się systematycznie. Na ich podstawie zostały opracowane i wydane drukiem trzy książki traktujące o gehennie obywateli polskich w województwach: stanisławowskim, tarnopolskim i lwowskim oraz publikacja dotycząca zbrodni popełnianych na duchowieństwie na Kresach. Zgromadzone dokumenty, w tym relacje świadków, fotografie, książki, mapki, rysunki i inne osobiste pamiątki, stanowią wyjątkowy zbiór w skali kraju, który powstał dzięki pracy społecznej. Przykładowo zdjęcia z okresu międzywojennego i wojennego, w tym 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK, czy odręcznie sporządzone mapy przedwojennych polskich miejscowości. Do dnia dzisiejszego do siedziby Stowarzyszenia w dalszym ciągu wysyłane są wspomnienia od nielicznych już świadków zbrodni.
Upowszechnianie prawdy historycznej
W wyniku wieloletniej współpracy SUOZUN z Radą Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Instytutem Pamięci Narodowej oraz innymi organizacjami, a także z miejscowymi władzami wybudowano ponad 200 obiektów upamiętniających pomordowanych. Zarząd Stowarzyszenia udzielał pomocy wszystkim osobom zainteresowanym, pragnącym poznać swoje kresowe korzenie (okoliczności śmierci bliskich, miejscowości, w których żyli itp.). Niekwestionowanym dorobkiem SUOZUN jest „Pomnik Mauzoleum”, pierwszy w Polsce monument poświęcony „Pamięci Ofiar Zbrodni Ludobójstwa”. Jego historia sięga dnia 6 października 1994 r. Wówczas Prezesi Stowarzyszeń Kresowych i Kombatanckich (ze świętej pamięci Szczepanem Siekierką na czele) powołali Społeczny Komitet Budowy Pomnika. Uroczyste odsłonięcie odbyło się 25 września 1999 r. w obecności władz samorządowych, przedstawicieli służb mundurowych, duchowieństwa, pocztów sztandarowych oraz licznie przybyłych gości. W krypcie pomnika złożono 20 urn z ziemią pochodzącą z różnych części utraconych województw wschodnich, w których ukraińscy nacjonaliści dokonywali pogromu Polaków. Każdego 11 lipca oficjalne obchody tzw. „krwawej niedzieli” rozpoczynają się od zgromadzenia uczestników pod pomnikiem.
W 2008 r. SUOZUN wystąpiło z inicjatywą odrestaurowania kaplicy rodu Rehdiger auf Striesa mieszczącej się w kościele pw. św. Elżbiety – Bazylice Mniejszej we Wrocławiu, celem przeznaczeniem jej na Kaplicę Kresowian pw. św. Andrzeja Boboli. Otwarcie i poświęcenie kaplicy odbyło się 4 września 2011 r. W 2017 r. za swoją dotychczasową działalność, trud upowszechniania prawdy historycznej oraz upamiętnianie zamordowanych Polaków Stowarzyszenie UOZUN zostało uhonorowane Nagrodą Kustosza Pamięci Narodowej, natomiast w 2022 r. Nagrodą Przeszłość/Przyszłość (w kategorii „Strażnicy ksiąg”) przyznawaną przez Fundację im. Janusza Kurtyki.
