Wizyta kolędowa przez wieki

Kolęda w domu
Analizując poszczególne uchwały synodalne polskich diecezji, szczególnie z okresu XVII w., oraz bardzo interesujący dla opisywanej materii list prymasa Polski i abpa gnieźnieńskiego Bernarda Maciejowskiego (1548–1608), można przedstawić w zarysie główne zasady, jakie powinny być przestrzegane, aby wizyta duszpasterska przyniosła pożądany efekt. Wizyta kolędowa miała zostać wpierw ogłoszona z ambony podczas niedzielnej Mszy św., choć nie było jednoznacznego wymogu, by odbywała się tylko w okresie Bożego Narodzenia, wspomniany list pasterski Prymasa Maciejowskiego nawiązuje do starożytnego zwyczaju odbywania kolędy na początku nowego roku lub w okresie Wielkiego Postu. Według zarządzenia synodu warmińskiego z 1623 r. wizyta duszpasterska miała odbywać się dwa razy do roku. Arcybiskup Maciejowski (od 1604 kardynał) wskazał, że oprócz posługi duszpasterskiej w kościołach plebani podejmowali trud zapoznania się z życiem domowym, obyczajami i stanem religijnym swoich parafian oraz – co istotne dla działalności administracyjnej i gospodarskiej parafii – zapisywali w księgach liczbę wsi wchodzących w skład parafii, liczbę domostw, ich status oraz liczbę mieszkańców zamieszkujących poszczególne domy i mieszkania. Starali się także z łagodnością i miłością napominać grzeszników oraz pocieszać strapionych, a biednym i z różnych powodów nieszczęśliwym pomóc w znalezieniu rozwiązania ich problemów. Ważnym elementem wizyty było także wyjaśnienie prawd wiary oraz zapoznanie się ze stanem wiedzy religijnej i katechizmowej dzieci i młodzieży, niemających zwyczajnej nauki religii w szkołach, o ile do takich w ogóle uczęszczali.
Podczas ogłaszania wizyty kolędowej proboszcz miał obowiązek wytłumaczyć, jaki jest jej cel i w czym może pomóc wiernym oraz jak się przygotować do odwiedzin kapłana. Rozpoczynając wizytę kolędową, kapłan miał obowiązek po odprawieniu Mszy św. spędzić dłuższy czas na modlitwie przed Najświętszym Sakramentem w intencji swojej kolędowej posługi, modląc się za parafian, siebie oraz by wydarzenie przynosiło obfite owoce łaski i błogosławieństwa Bożego: Gorąco prosząc Pana Jezusa, aby pracy jego pobłogosławił, udzielił mu gorliwości i swego ducha, oświecił go, przezeń mówił i działał; parafian zaś serca skłonił do korzystania z tej wizyty i z nauk na niej udzielonych.
W dniu kolędy nie należało opuszczać domu przed przybyciem kapłana i dotyczyło to zarówno gospodarzy, jak i służby, która również powinna brać udział w tym wydarzeniu. Dalej abp Maciejowski pisał, że proboszcz powinien być przywitany przez gospodarza i zaproszony do domu, a wierni nie powinni straszyć domowników księdzem, a raczej z życzliwością go przyjąć. Nakazano także, aby w domu ustawić stolik z obrusem lub płótnem, kropidłem i wodą święconą.
Chorzy powinni pozostawać w swoich łóżkach, a osłabieni nie powinni wstawać, lecz spędzić czas wizyty siedząc. W tym miejscu warto zwrócić uwagę na związany z kolędą duszpasterską zwalczany przez duchownych zabobon polegający na tym, że kto jako pierwszy usiądzie na krześle, na którym wcześniej spoczywał przybyły na wizytę duszpasterską kapłan, otrzyma uzdrowienie z bólu pleców i kręgosłupa.
W czasie odwiedzin kolędowych kapłan miał być ubrany w sutannę, komżę, białą stułę, głowę nakrytą biretem oraz powinien mieć przy sobie krzyż do ucałowania przez domowników, a także rytuał zawierający modlitwy i błogosławieństwa.

Według historyków stawki te były większe od dotychczasowych, a wymusić je można była za pomocą kar kościelnych, co spowodowało niezwykły opór i kryzys w diecezji.
Sam biskup Nanker we wspomnianych statutach jako argument za taką zmianą podał rzekome nadużycia kleru polegające na wymuszaniu większych ofiar: Ponieważ niektórzy rządcy kościołów zranieni oszczepem chciwości za kolędę żądają więcej niż się należy, niż jest sprawiedliwe, nie wstydzą się żądać, tak że bardzo wielu parafian swoim kapłanom za kolędę nic albo bardzo mało daje, wskutek czego pomiędzy nimi spory i kłótnie bardzo często powstają. My zaś powodowani uciążliwie gorliwością pasterską, niezgody synów i tego rodzaju spory całkowicie wykorzenić i usunąć pragniemy (cyt. za: Statuty Synodalne biskupa krakowskiego Nankera z 2 października 1320 roku, mps, archiwum autora). Ostry sprzeciw i wzburzenie diecezjan zarówno duchownych, jak i świeckich, szczególnie możnowładców, zmusiły Nankera do ustnego odwołania przepisu, a kolejni biskupi krakowscy formalnie na piśmie unieważnili te zapisy.
Również w diecezji wrocławskiej w okresie średniowiecza pojawiły się kontrowersje związane z wizytą kolędową, o czym przypomina cytat zaczerpnięty ze Statutów kapituły katedralnej. Według zwyczajów duchowieństwa Ostrowa Tumskiego po I nieszporach (wieczorna modlitwa liturgiczna Kościoła) uroczystości Objawienia Pańskiego (Epifania, Święto Trzech Króli) wikariusze katedralni w uroczystej procesji z relikwiami i świecami udawali się do rezydencji biskupa, gdzie wykonywano responsorium zaczynające się od słów In columbae specie, który to tekst odwoływał się do wydarzenia chrztu Chrystusa w Jordanie, na którego zstąpił Duch Święty pod postacią gołębicy, objawiając Jezusa jako Syna Bożego. Stąd cały ten obrzęd kolędowy nazwany został columbatio. Po śpiewach tego responsorium i innych wikariusze odwiedzali w podobny sposób domy kanoników wrocławskich, otrzymując od wyższego duchowieństwa ofiary (pecuniae columbales). Problem zrodził się, gdy wikariusze uznali, że był to stary nakaz prawny, aby otrzymali dary kolędowe. Kanonicy wobec takiego postępowania zarządzili zakaz przyznawania tej ofiary, dopóki niżsi duchowni nie spokornieją i sami nie poproszą o ten zwyczajowy dar, który miał być wręczany dobrowolnie i ze szczodrobliwego serca, a nie z nakazu.
Również w czasach nowożytnych pojawiał się problem ofiar składanych podczas wizyty kolędowej. Przywoływany wielokrotnie abp Bernard Maciejowski zezwalał na przyjęcie daru pod warunkiem jego dobrowolności.
Lokalne prawo kościelne bardzo skrajnie podchodziło do tematu. Synod chełmski z 1624 r. wskazuje, jakoby datek kolędowy się wręcz należał duchownemu, i nakazywał go przyjmować. Z kolei synod warmiński z 1623 r. zabronił przyjmować tego typu ofiary. Trzeba jednak pamiętać, że ofiary te nie były wyłącznie własnością plebana. Służyły na cele utrzymania probostwa, kościołów i na wszystko, co jest potrzebne do prawidłowego funkcjonowania parafii, również w wymiarze administracyjnym. Był też fundusz kościelny na potrzeby ubogich, którzy z tych darów ofiarnych korzystali. Stąd i same ofiary kolędowe były bardzo różne – zarówno ofiary pieniężne, jak i dary w naturze i inwentarzu. Warto zauważyć, iż istniały zasady zabraniające przyjmowania ofiar kolędowych w trakcie wizyty duszpasterskiej, ale wierni mogli je sami złożyć, przynosząc je osobiście na parafię na drugi dzień po wizycie.
Jak zatem po tych kilku przykładach można powiedzieć, problem i kontrowersje związane z kolędą były znane, jednak zarówno duchowieństwo, jak i wierni pragnący z serca przyjąć kapłana celem poświęcenia domu i udzielenia błogosławieństwa rodzinie znajdowali kiedyś i znajdą obecnie dobre i szlachetne rozwiązanie i nie będzie to problem dzielący i krzywdzący kogokolwiek. Niech zatem CHRYSTUS BŁOGOSŁAWI TEN DOM (ludzkie serce).