Narodzenie Bożego Narodzenia

Wpierw zauważyć należy, że do IV w. brak śladów świętowania Bożego Narodzenia jako oddzielnego obchodu wspominającego i aktualizującego historiozbawcze wydarzenia z groty betlejemskiej.
Po drugie dla lepszego zrozumienia kwestii ujętych w świętach kościelnych wydarzeń religijnych mających wpływ na uświęcenie wiernych wraz z ich szeroką mistagogiczną i kosmiczną symboliką należy przybliżyć mechanizm kształtowania się kalendarza liturgicznego i posługiwania się jego rachubą.
Czas i liturgia w starożytnym Kościele
Pierwotne chrześcijaństwo od samego początku musiało się mierzyć z wieloma problemami, które zagrażały jego egzystencji (wrogość judaizmu, prześladowania rzymskie powszechne i lokalne, problematyka teologiczna), stąd zrozumiałym jest, że akcenty położone były na inne pilne kwestie, a do tych nie należała zapewne sprawa ustalenia święta Bożego Narodzenia.
Kościół jako żywa wspólnota wiary głosząca fakt, iż w osobie Jezusa Chrystusa dokonała się pełnia Objawienia, musiał brać pod uwagę te wydarzenia, które stanowiły niejako hermeneutykę ciągłości wiary Starego Testamentu, oraz takie święta hebrajskie, w czasie których dokonywały się najważniejsze momenty zbawcze związane z Chrystusem, bądź były z nimi ściśle powiązane teologicznie, symbolicznie czy ideowo. Trzeba także dodać, że sam Jezus nie ustanowił jakichś świąt, nie ukształtował nowego kalendarza, stąd związki z kalendarzem żydowskim pozostawały silne i takimi są do dziś w chrześcijaństwie.
Omawiając tę kwestię, należy odwołać się do najważniejszego święta dla Żydów, jakim jest Pascha, jako upamiętnienie odzyskania wolności i wyprowadzenia przez Boga Narodu Wybranego z Egiptu, przejścia przez Morze Czerwone i realizacji obietnic Abrahamowych. Wydarzenie to, które pierwotnie odnosiło się do zjawiska astronomicznego dla ludów nomadycznych Bliskiego Wschodu, jakim była zmiana pory roku, świętowane było 14 dnia miesiąca nisan według hebrajskiego kalendarza przypadającego na przełom marca i kwietnia.
Tego właśnie dnia chrześcijanie zgodnie z wydarzeniami Nowego Testamentu przeżywali także najstarszą i najważniejszą uroczystość, jaką była Wielkanoc, czyli Zmartwychwstanie Pana, co wypełniało zbawcze zapowiedzi i proroctwa Starego Testamentu wyzwolenia ludzkości z niewoli grzechu i zła, symbolizowanych przez Egipt i faraona. Podobnie było z drugim niezwykle ważnym świętem Pięćdziesiątnicy, które w chrześcijaństwie znane jako uroczystość Zesłania Ducha Świętego jest ukoronowaniem całego misterium paschalnego i zbawczego Jezusa. Powyższe przykłady obrazują proces przyjmowania i nadawania nowej treści świętom żydowskim, które nie stały w sprzeczności z kształtującą się doktryną chrześcijańską. Trzeba jednak wspomnieć, że pierwotne chrześcijaństwo niejednokrotnie krytykowało i wprost odrzucało część liturgicznych obchodów religii mojżeszowej.
Najstarsze wykazy świąt znane z literatury patrystycznej również wskazują na powyższe obchody świąteczne w pierwotnym kalendarzu. Bardzo ciekawy jest traktat pisarza kościelnego z przełomu II i III w. Tertuliana pt. O poście przeciw psychikom, gdzie wspomniał, że w okresie Pięćdziesiątnicy celebrowano różne wydarzenia opisane na kartach Nowego Testamentu, zwłaszcza związane z męką Chrystusa, Jego śmiercią, zmartwychwstaniem i Zesłaniem Ducha Świętego.
Taka sytuacja, w której nie obchodzono liturgicznego święta Bożego Narodzenia i Epifanii, czyli Objawienia Pańskiego, ściśle powiązanego przecież z wcieleniem Bożego Syna, trwała z pewnością do 325 r., czyli zwołanego wtedy właśnie Soboru Powszechnego w Nicei, który był z pewnością pod wieloma względami punktem zwrotnym w dziejach Kościoła. Wówczas powtórzono jedynie dotychczas omówione święta chrześcijańskie.

Stały dzień 14–15 nisan jako święto Paschy w kalendarzu hebrajskim oparty został na tzw. miesiącach księżycowych, czyli na tych, które zaczynają się od nowiu księżyca, a zatem w fazie, gdy księżyc nie jest widoczny gołym okiem.
Sam dzień 14 miesiąca nisan rozpoczynał się, gdy księżyc był pełny i jasny. Problem dla chrześcijan wiązał się z faktem przyjęcia rzymskiej rachuby czasu i kalendarza opartego nie na fazach księżyca, ale na obiegu ziemi wokół słońca. Stąd Wielkanoc obchodzona była w pierwszą niedzielę po pierwszej wiosennej pełni księżyca, co sprawiło, że święto stało się „ruchome” i należało ustanowić system liczenia i wyznaczania Wielkanocy na każdy rok, aby móc na tym ukształtować kalendarz na cały rok. Efektem tego stały się tzw. Tablice Paschalne, zawierające zestawienie dat dziennych Niedzieli Wielkanocnej przypadających na dłuższą liczbę lat. Można zapytać, dlaczego aż tyle rozważań poświęconych zostało tej tematyce i astronomii? Otóż właśnie na zachowanej do dziś, najstarszej według historyków tablicy paschalnej z ok. 222 r. po Chr. w miejscu wpisanej i wyznaczonej daty Paschy, przypadającej 2 kwietnia, umieszczono dopisek: „Narodzenie Chrystusa”. Tablica ta umieszczona została na posągu Hipolita, który odnaleziony został w 1551 r. w rzymskich katakumbach, a przechowywany jest obecnie w Muzeum Laterańskim.
Hipolit Rzymski (ok. 170 – 235 po Chr.) należał do grona najwybitniejszych teologów III w. Według tradycji był on uczniem innego świętego i ojca Kościoła, Ireneusza z Lyonu. Przybył do Rzymu, gdzie miał zostać kapłanem i bliskim współpracownikiem papieża Wiktora I, natomiast z jego następcami: Zefirynem i Kalikstem wiódł częste spory, zarzucając im herezje dotyczące zarówno prawd wiary, jak i moralności. Św. Hipolit uznawany jest w historii Kościoła za pierwszego antypapieża, który odrzucił przywództwo Kaliksta. Podczas prześladowań za czasów cesarza Maksymina Traka Hipolit wraz ze swoimi adwersarzami został wywieziony na Sardynię, gdzie przed śmiercią pogodził się z papieżem Poncjanem, zrzekając się praw do urzędu biskupa Rzymu i kończąc schizmę, co pozwoliło na utrzymanie jedności wiary. Wśród dzieł przez niego napisanych jest Tradycja apostolska ukazująca zasady sprawowania sakramentów i liturgii antycznej oraz wspomniany przez historyka z IV w., Euzebiusza z Cezarei, traktat pt. Ustalenie daty Paschy, z którym należy łączyć omówioną powyższej tablicę paschalną.
Kolejnym starożytnym źródłem wskazującym na wiosenny czas, gdy miał przyjść na świat Jezus Chrystus, jest anonimowe dzieło pt. De Pascha computus („Rachuba paschalna”). Stanowiło ono wstęp do tablicy paschalnej i wyjaśniało sposób ustalenia i zestawiania dat świątecznych dokonanych przez Pseudo-Cypriana. Traktat ten datowany jest na 243 r. po Chr. i obejmował 112 lat. Według obliczeń autora Jezus miał przyjść na świat w dzień, gdy pierwsza wiosenna pełnia księżyca, a więc żydowskie święto Paschy, przypadało w środę 28 marca. Ten dzień według Pseudo-Cypriana to rocznica stworzenia słońca, czwarty dzień według opisu stworzenia świata: A potem Bóg rzekł: „Niechaj powstaną ciała niebieskie, świecące na sklepieniu nieba, aby oddzielały dzień od nocy, aby wyznaczały pory roku, dni i lata; aby były ciałami jaśniejącymi na sklepieniu nieba i aby świeciły nad ziemią”. I stało się tak. Bóg uczynił dwa duże ciała jaśniejące: większe, aby rządziło dniem, i mniejsze, aby rządziło nocą, oraz gwiazdy. I umieścił je Bóg na sklepieniu nieba, aby świeciły nad ziemią; aby rządziły dniem i nocą i oddzielały światłość od ciemności (Rdz 1, 14-18). W rozumieniu starożytnej teologii wydarzenie to było tak bardzo symboliczne, że wpisywało się najlepiej w moment przyjścia na świat tego, który został nazwany „Słońcem sprawiedliwości”, oraz stawało się połączeniem kosmicznym obu kalendarzy (rzymskiego i hebrajskiego), a zatem obu tradycji historiozbawczych.
Kolejne ważne pytanie odnosi się do powyższych ustaleń. Skoro istnieją antyczne źródła wskazujące na dzień Narodzenia Chrystusa w dniu święta Paschy, a zatem w okresie wiosennej pory roku, to dlaczego nie przyjęto jako tradycji liturgicznej w Kościele obchodu w ten dzień? Po pierwsze trzeba zauważyć, że nawet Wielkanoc jako najważniejsze święto chrześcijaństwa nie jest obchodzona zgodnie z rachubą kalendarza żydowskiego w dzień 14 nisan, a zatem w noc pierwszej wiosennej pełni księżyca, lecz dopiero w pierwszą niedzielę po tym zjawisku astronomicznym. I nawet wszystkie symbole oraz myśli teologiczne z Objawienia wskazujące bezpośrednio na ten konkretny dzień nie pomogły, ale jest to już długa opowieść historyczna na inny, raczej paschalny czas.
Po drugie wydaje się, że wpływ na nieprzyjęcie aż do IV w. obchodu święta Bożego Narodzenia miała postawa innego teologa, ucznia często przywoływanego św. Klemensa Aleksandryjskiego, Orygenesa, żyjącego ok. 185–254 po Chr. pisarza kościelnego i wybitnego egzegetę oraz komentatora ksiąg biblijnych. Otóż kontynuujący tradycje szkoły aleksandryjskiej Orygenes wpisywał się w myśl i działalność naukową miasta Aleksandrii i obeznany był w jej sukcesach i odkryciach.