Godność człowieka a szacunek do jego ciała
Zdefiniowane dziś jako „poczucie, świadomość własnej wartości, szacunek
dla samego siebie; honor, duma” kształtowało się sukcesywnie wraz
z rozwojem ludzkości i postępem cywilizacyjnym.
Wrocław
Świętych Schodów w Rzymie
HENRYK PRZONDZIONO/FOTO GOŚĆ
Początkowo, szczególnie pod wpływem filozofii platońskiej, pojęcie to było zarezerwowane raczej dla duchowej sfery człowieka z deprecjacją składowej cielesnej, jednak z czasem, w dużej mierze pod wpływem filozofii chrześcijańskiej, zwyciężyła koncepcja holistycznego traktowania istoty ludzkiej jako równoprawnej całości.
Godność człowieka w świetle prawa
Dziś w naszym kraju pojęcie godności ludzkiej, a więc i godności ciała, w szczególności jej ochrona, ma swoje umocowanie konstytucyjne. Konstytucja RP odwołuje się do godności człowieka w wielu miejscach, m.in. w preambule: „Wszystkich, którzy dla dobra Trzeciej Rzeczypospolitej tę Konstytucję będą stosowali, wzywamy, aby czynili to, dbając o zachowanie przyrodzonej godności człowieka, jego prawa do wolności i obowiązku solidarności z innymi, a poszanowanie tych zasad mieli za niewzruszoną podstawę Rzeczypospolitej Polskiej”. Art. 30 określa, że „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela.
Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”, zaś art. 233 ust. 1 stwierdza m.in.: „Ustawa określająca zakres ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela w czasie stanu wojennego i wyjątkowego nie może ograniczać wolności i praw określonych w art. 30 (godność człowieka)”.
Godność ludzką chronią art. 40 i art. 41 ust. 4 Konstytucji, które zakazują stosowania tortur, okrutnego lub poniżającego traktowania i karania oraz obligują do humanitarnego traktowania osób pozbawionych wolności.
Konstytucyjne umocowanie godności ludzkiej ma swoje odzwierciedlenie w aktach prawnych i przepisach niższego rzędu. Art. 23 Kodeksu cywilnego wprowadza i definiuje pojęcie dóbr osobistych człowieka.
Kodeksy Etyki. Szczególne znaczenie KEL
Zawody zaufania publicznego regulują kwestie związane z ochroną godności ludzkiej w Kodeksach Etyki. Szczególne znaczenie ma to w przypadku zawodów medycznych, których obszarem działania jest właśnie sfera cielesna i duchowa. Relacja pacjent–lekarz to niezwykle osobista, intymna wręcz zależność. Wymaga wzajemnego zaufania i szczerości, a do tego niemal zawsze wiąże się z kontaktem z ciałem pacjenta, a często z ingerencją w jego cielesność. Człowiek chory, oddając się w ręce lekarza, musi mu się całkowicie zawierzyć. Wiele czynności lekarskich czy pielęgnacyjnych dotyczy intymnych sfer ciała, co stawia w niekomfortowej sytuacji zarówno pacjenta, jak i lekarza.
Zabiegi np. operacyjne wymagają uśpienia chorego i poddania się przez niego czynnościom poza jego świadomością, co wymaga całkowitego oddania się i zaufania. Lekarz świetnie zdaje sobie sprawę z tego, że ma pełną władzę nad pacjentem, jego ciałem i życiem. Zaufanie chorego do lekarza i wzajemny szacunek jest więc niezbędny dla uzyskania pożądanego efektu terapeutycznego, nie można więc pacjenta zawieść. Wiedział o tym już Hipokrates, deklarując w swojej przysiędze: „Do jakiegokolwiek wejdę domu, wejdę doń dla pożytku chorych, nie po to, żeby świadomie wyrządzać krzywdę lub szkodzić w inny sposób, wolny od pożądań zmysłowych tak wobec niewiast, jak i mężczyzn, wobec wolnych i niewolników”. Także dzisiaj do tych fundamentalnych zasad postępowania terapeutycznego odnosi się Kodeks Etyki Lekarskiej, nakazujący życzliwe i kulturalne traktowanie pacjentów z poszanowaniem ich godności osobistej i prawa do intymności, we wstępie zaś zamieszczone jest przyrzeczenie lekarskie składane przez absolwentów uczelni medycznych zobowiązujące ich do dochowania tajemnicy lekarskiej nawet po śmierci chorego. Te normy etyczne mają swoje umocowanie w obowiązującym ustawodawstwie regulującym zasady funkcjonowania rynku usług medycznych.
Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta zobowiązuje osoby wykonujące zawód medyczny do zachowania, które zapewnia pacjentowi poszanowanie godności i intymności, a ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty nakłada na nich obowiązek poszanowania godności osób korzystających z usług medycznych oraz dbania o to, aby inny personel medyczny przestrzegał w postępowaniu z pacjentem zasady poszanowania godności i intymności.
Godność ludzka nie umiera wraz z człowiekiem
Już sam fakt zobowiązania lekarskiego do dochowania tajemnicy lekarskiej także po śmierci chorego uświadamia, że godność ludzka nie umiera wraz z człowiekiem. Pozostaje w pamięci żyjących i w doczesnych szczątkach, które są materialnym świadectwem naszego istnienia. Takie przekraczające czas naszego życia podejście do ludzkiej godności ma swoją wielowiekową historię.
Pokazuje, że uszanowanie godności człowieka jest nierozerwalnie połączone z szacunkiem wobec ciała. Tradycje grzebalne różnych kultur i epok dowodzą, że zawsze przywiązywano wielką wagę do godnego rozstania się i upamiętniania władców, osób zasłużonych i bliskich. Miało to i ma swoje odzwierciedlenie w uroczystym charakterze obrzędów pogrzebowych, wydzielonych cmentarzach i zindywidualizowanych nagrobkach, a w dawnych czasach także w wyposażaniu drogich zmarłych na dalszą wędrówkę w zaświaty w dobra doczesne. Choć godność osoby zmarłej nie jest tak mocno konstytucyjnie umocowana, jak osoby żyjącej, to jednak także dziś wiele przepisów prawnych reguluje kwestię postępowania z jej ciałem. Już w ustawie o działalności leczniczej zobowiązano zakłady stacjonarnej i całodobowej opieki zdrowotnej, aby w razie śmierci pacjenta należycie przygotować zwłoki poprzez ich umycie i okrycie, z zachowaniem godności należnej osobie zmarłej, w celu ich wydania osobie lub instytucji uprawnionej do ich pochowania. O poszanowaniu godności osoby zmarłej mowa także w przepisach regulujących pobieranie, przechowywanie i przeszczepianie komórek, tkanek i narządów. Lekarz pobierający ze zwłok ludzkich komórki, tkanki lub narządy jest obowiązany zapewnić nadanie zwłokom należytego wyglądu, co wynika z konieczności poszanowania osoby zmarłej. Stosowne ustawy i rozporządzenia regulują precyzyjnie sposób przechowywania zwłok i szczątków ludzkich, tryb i warunki przekazywania zwłok do celów naukowych, sposób postępowania ze zwłokami osób pozbawionych wolności w zakładach karnych i aresztach śledczych oraz cudzoziemców, w każdym z tych przypadków podkreślając konieczność zachowania godności należnej osobie zmarłej. Także w przypadku przepisów sanitarnych, dotyczących wydawania pozwoleń i zaświadczeń związanych z ekshumacją i przewozem zwłok czy szczątków, mających na względzie zapewnienie ochrony życia i zdrowia ludzi zatrudnionych w zakładach pogrzebowych i pracujących w kontakcie ze zmarłymi, uwzględniono konieczność poszanowania godności ciała osoby zmarłej.
Jedność duchowo-cielesna
Z tego przeglądu ugruntowanych przez wieki zwyczajów i aktualnych przepisów prawnych lokujących pojęcie ludzkiej godności w hierarchii wartości rządzących naszym życiem wynika wyraźnie, że w tym przypadku nie da się oddzielić sfery duchowej od cielesnej.
Lecząc ciało, uzdrawia się człowieka, a gardząc ciałem, gardzi się człowiekiem. Te same zasady obowiązują po śmierci: przynależna osobie ludzkiej godność ma swoje odzwierciedlenie w pamięci oraz szacunku wobec postępowania z ciałem, które z jednej strony regulują przepisy sanitarne, a z drugiej normy etyczne i ugruntowane przez wieki zwyczaje.
