Topografia sakralna św. Jadwigi

Głęboko uduchowieni mieszkańcy stolicy Śląska, tak jak za życia św. Jadwigi pełni nadziei i ufności, przychodzili do niej po pomoc i wsparcie, wierzyli, że radując się Królestwem Niebieskim, władczyni Śląska będzie wspomagała ich w życiu i zawsze otoczy swoją troską i miłosierdziem.
Średniowieczny Wrocław ze względu na swoją rangę i funkcje, jakie spełniał, posiadał znaczną liczbę kościołów, kaplic, klasztorów i szpitali, które zgodnie z tradycją kultu świętych oraz wymogami prawa kościelnego nosiły swoje wezwanie, które ukazywało wpływy i przenikanie się kultur, tradycji religijnych oraz niejednokrotnie były formą wyrażania przez fundatorów politycznych upodobań.
Katedra wrocławska
Pierwsza wśród świątyń, którą nazwaliśmy największą nie z powodu wielkości, lecz z racji jej ważności, jest pod wezwaniem Jana Chrzciciela, a także innych świętych (znana jest jednak pod imieniem tylko tego pierwszego świętego) (cyt. za: Bartłomieja Steina renesansowe opisanie Wrocławia, oprac. i red. R. Żerelik, Wrocław 1995).
O tym, iż katedra na Ostrowie Tumskim oprócz patrocinium św. Jana Chrzciciela nosi wezwanie św. Jana Apostoła i Ewangelisty, św. Wincentego, św. Jadwigi i Jedenastu Tysięcy Dziewic informuje źródło, jakim jest najstarsze Sprawozdanie Wizytacyjne Katedry Wrocławskiej, Kościoła Świętego Krzyża i Kościoła św. Idziego z 1580 r. W protokole tym święta określona została dodatkową atrybucją jako patronka (oryg. s. Hedwigis Patronae). Niestety brak źródeł nie pozwala na bliższe uchwycenie daty i okoliczności nadania tego tytułu. Pewną poszlaką pozwalającą na podtrzymanie tezy o patrocinium św. Jadwigi nadanym katedrze wrocławskiej, a z pewnością o wysokiej randze jej kultu w tym miejscu jest dokument bp. Wacława z 1404 r., w którym wymieniony został ołtarz główny w kaplicy Mariackiej za prezbiterium – zwanej małym chórem lub kaplicą wikariuszy czy mansjonarzy – noszący wezwania Najświętszej Maryi Panny, świętych dziewic i męczenniczek: Katarzyny, Barbary, Doroty i św. Jadwigi.

Treścią ideową mogły być roszczenia do utraconych ziem i dziedzictwa książęcego. Kwestia ta jest nadzwyczaj skomplikowana, gdyż nie znamy genezy i inicjatorów umieszczenia wyobrażenia św. Jadwigi w najbardziej reprezentacyjnym miejscu katedry.
Kaplica i ołtarze św. Jadwigi w katedrze W jej środku pod wyniosłym sklepieniem wydzielone jest święte miejsce dla kanoników, chórzystów i do spełniania świętych oficjów. Jest ono zamknięte ze wszystkich stron. Za nim, z tyłu, jest kaplica Najświętszej Maryi Panny, w której zwykle odśpiewuje się godzinki prywatne ku Jej czci. Po bokach, pod niższymi sklepieniami, znajdują się liczne kaplice z pojedynczymi ołtarzami – wszystkie prawie zamykane żelaznymi kratami. Jak we wszystkich świątyniach, tak i w tej są relikwie i zakrystie (cyt. za: Bartłomieja Steina …). Kaplica pw. św. Jadwigi Śląskiej we wrocławskiej katedrze usytuowana jest w południowej nawie bocznej świątyni. Cały korpus kościoła biskupiego powstawał etapami od czasu rządów świątobliwego biskupa wrocławskiego Nankera (1326–1341). Dzieło przebudowy katedry dokończył wspomniany powyżej Przecław z Pogorzeli. Choć nie jest znana dokłada data konsekracji nowej katedry, przyjmuje się, że prace budowlane zakończono przed 1354 r. W kontekście omawianej kaplicy ma to swoje istotne znaczenie, gdyż dopiero po wzniesieniu całej bryły korpusu nawowego można było przystąpić do kolejnych prac dekoracyjnych i fundacyjnych. Na wzór katedr i znaczących kościołów w Polsce i innych krajach europejskich wzdłuż nawy głównej i od strony ściany zamykającej prezbiterium wznoszono rzędy i wieńce kaplic będących fundacjami religijnymi bogatych mieszczan, korporacji miejskich i zawodowych oraz szczególnie wyższego duchowieństwa.
Nie dziwi zatem fakt, że po wzniesieniu nawy głównej i naw bocznych katedry rozpoczął się okres fundacji o charakterze dewocyjnym. Większość z nich pochodzi z XIV w., a ich podobieństwo jest do dziś, mimo zniszczeń wojennych w 1945 r., charakterystyczne.

Kaplica w kościele klasztornym św. Klary
Kościół św. Klary ma cztery ołtarze; rezyduje tam opatka z pięćdziesięcioma trzema siostrami z zakonu św. Franciszka; są tam także czterej altarzyści (cyt. za: Bartłomieja Steina…).
Kaplica św. Jadwigi wzniesiona przy kościele klasztornym klarysek wiąże się bezpośrednio z fundacją konwentu tego żeńskiego zakonu dokonaną przez synową św. Jadwigi, księżnę czeską i śląską Annę, wdowę po władcy Śląska księciu Henryku II Pobożnym, poległym w bitwie z Mongołami pod Legnicą w 1241 r.
Najstarszym źródłem dotyczącym tego obiektu jest zachowana w Archiwum Państwowym we Wrocławiu bulla papieża Aleksandra IV wydana 13 XII 1256 r. Dokument ten nakazywał biskupowi wrocławskiemu Tomaszowi I (1232−1268) i biskupowi lubuskiemu Wilhelmowi poparcie starań księżnej Anny w celu dokonania fundacji klasztornej dla klarysek we Wrocławiu. Kolejne papieskie akty prawne wydane tego samego dnia wspierały działania księżnej Anny poprzez nadanie odpustów dla wszystkich wspomagających budowę oraz dla wiernych z diecezji wrocławskiej, krakowskiej i ołomunieckiej przybywających na uroczystość tytułu kościoła klasztornego ku czci św. Klary oraz w okresie oktawy tego święta.
Mniszki przybyły do Wrocławia 14 IV 1257 r. Do czasu wybudowania murowanych pomieszczeń klasztornych zamieszkały w tymczasowym drewnianym obiekcie. Aleksander IV zatwierdził całą fundację oraz liczne nadania na rzecz klasztoru i zakazał ksieni ich zbywania bullą wydaną 27 IV 1259 r. Prace budowlane zakończono stosunkowo szybko, gdyż nowy klasztor wraz z kościołem pw. św. Klary poświęcony został przez biskupa wrocławskiego Tomasza I w oktawie święta Jana Chrzciciela, głównego patrona miasta Wrocławia i miejscowej katedry, w 1260 r., co zostało zapisane pod datą 24 VI 1260 r. w Spominkach klarysek wrocławskich.

Kaplica w kościele dominikanów pw. św. Wojciecha
[…] kościół dominikanów zbudowany na planie krzyża, poświęcony św. Wojciechowi. Wyróżnia się on tym samym, czym te opisane powyżej: wybornymi płaskorzeźbami i malowidłami (cyt. za: Bartłomieja Steina…).
Kaplica pw. św. Anny i św. Jadwigi według historyków sztuki dobudowana była do prezbiterium kościoła św. Wojciecha we Wrocławiu, o którym to kościele dominikanów i jego wezwaniu wspomina po raz pierwszy dokument z 1112 r., poświadczający jego konsekrację dokonaną przez biskupa wrocławskiego Żyrosława I (1112–1120). O kaplicy tej dowiadujemy się z listu odpustowego, jaki wystawił we Wrocławiu – pochodzący z rodziny kupieckiej z tego miasta – biskup krakowski Jan Muskata 8 VII 1295 r. Zgodnie z treścią dokumentu wierni mogli uzyskać 20-dniowy odpust, nawiedzając kaplicę w główne Uroczystości Pańskie, jak: Narodzenie, Epifania, Wielkanoc, Zesłanie Ducha Świętego, określone święta maryjne, ku czci św. Jadwigi, św. Wojciecha, św. Jerzego, św. Piotra męczennika, św. Dominika oraz w święta własne dominikanów i w ich oktawy.
Rozpatrując wezwanie tejże kaplicy, należy zauważyć, iż kult św. Anny, matki Najświętszej Maryi Panny, pojawił się w krajach europejskich (poza Italią) dopiero w XIV w., tak więc obecność patrocinium św. Anny jest jednym z pierwszych przejawów jej kultu na Śląsku. Być może jest to wotum wdzięczności, jakie w ten sposób złożyli dominikanie wobec księżnej Anny, synowej św. Jadwigi i regentki księstwa, wielkiej dobrodziejki dla klasztorów i społeczności miasta Wrocławia.
Jeżeli chodzi o wezwanie św. Jadwigi, to w pierwszej kolejności należy uznać, iż w ten sposób dominikanie chcieli zapewne uhonorować księżną Jadwigę jako władczynię Śląska w stołecznym mieście. Był to wyraz bardzo wczesnego kultu, biorąc pod uwagę czas po dokonanej przez papieża Klemensa IV kanonizacji w 1267 r. Drugą istotną przyczyną nadania patrocinium były związki, jakie miała św. Jadwiga z konwentem dominikanów. W tym wymiarze pomocna staje się hagiografia księżnej. W Żywocie większym św. Jadwigi zapisano, iż księżna posyłała częste jałmużny dla klasztorów na Śląsku, w tym dla dominikanów. W katalogu cudów przypisywanych św. Jadwidze opisano wydarzenia związane z uzdrowieniem poparzeń, jakich doznał dominikanin Mikołaj w okresie Wielkiego Postu w 1263 r., oraz uzdrowieniem anonimowego zakonnika dominikańskiego z domniemanej choroby umysłowej. Legendy związane z nadprzyrodzoną mocą i wstawiennictwem św. Jadwigi dotyczą także chorych osób, które żebrały przy kościele św. Wojciecha.
Ponadto papież Urban IV, powołując trybunał kanoniczny w celu przeprowadzenia procesu kanonizacyjnego, wyznaczył jako jego członka prowincjała polskich dominikanów ojca Szymona, a zarazem przeora wrocławskiego konwentu.