HISTORIA Z IPN
100. ROCZNICA POWSTANIA I DZIAŁALNOŚCI

Związek Polaków w Niemczech

Przemiany polityczne, jakie nastąpiły w Europie po zakończeniu
pierwszej wojny światowej, spowodowały, że wiele kwestii dotychczas marginalnych
stało się ważnym elementem składowym polityki wewnętrznej i zagranicznej państw,
jakie wyłoniły się w konsekwencji upadku trzech wielkich monarchii
i konieczności wykreślenia nowej mapy politycznej w Europie.

TOMASZ GAŁWIACZEK

IPN Wrocław, Delegatura w Opolu

Jedną z nich stała się dawna, ale zaprezentowana w nowej odsłonie formuła funkcjonowania mniejszości narodowych, w tym niezwykle prężnie działającej organizacji skupiającej Polaków żyjących w Niemczech, czyli „Związku Polaków w Niemczech”.
Historia ZPwN
Organizacja ta, powstała 27 sierpnia 1922 r. w Berlinie, stawiała sobie za cel obronę praw mniejszości polskiej na terenie Niemiec, w tym szczególnie kwestii reprezentacji politycznej, działalności kulturalnej oraz interesów ekonomicznych i społecznych. W grudniu tego roku odbyło się pierwsze Walne Zebranie, na którym przyjęto statut organizacyjny Związku, wybrano jego Zarząd oraz Radę Naczelną.
Nowo utworzona organizacja dziedziczyła tradycje polskich instytucji politycznych i kulturalnych działających w Niemczech w XIX i w początkach XX w. Organizacyjnie Związek dzielił się na pięć dzielnic: I – Śląsk z siedzibą w Opolu, II – Berlin i Środkowe Niemcy z siedzibą w Berlinie, III – Westfalia i Nadrenia z siedzibą w Bochum, IV – Warmia, Mazury oraz Powiśle z siedzibą w Olsztynie, V – Pogranicze (Kaszuby, ziemia złotowska) z siedzibą w Złotowie. Oprócz tego miał on swoją reprezentację w sejmie pruskim, sejmikach krajowych oraz radach miejskich.
Organizacja sprawowała także swoisty patronat nad polskimi organizacjami działającymi na terenie Niemiec: Zjednoczeniem Zawodowym Polskim, Związkiem Polskich Towarzystw Szkolnych, Związkiem Spółdzielni Polskich w Niemczech, Związkiem Akademików Polskich, a także wspierała, a nawet koordynowała ich działalność w terenie.

Hr. Stanisław Sierakowski,
pierwszy prezes Związku Polaków w Niemczech

NARODOWE ARCHIWUM CYFROWE

Znak „Rodła”, projekt Janiny Kłopockiej,
polskiej artystki, działaczki Związku z Berlina

WIKIMEDIA COMMONS CC BY-SA 4.0

Na pierwszego prezesa Związku Polaków w Niemczech został wybrany hr. Stanisław Sierakowski, działacz polityczny i społeczny, poseł do Sejmu Pruskiego, którego władze niemieckie za działalność na rzecz państwa polskiego zamordowały wraz z żoną, Heleną z Lubomirskich, w październiku 1939 r.

Pierwsza strona „Dziennika Berlińskiego” z 9–10 grudnia 1922 r.
z odezwą do Polaków w Niemczech oraz statutem Związku

WIKIMEDIA COMMONS

Działalność społeczna, ekonomiczna i kulturalna
Ważnym elementem działań Związku było podtrzymywanie polskich tradycji, ochrona śladów polskiego dziedzictwa materialnego (i duchowego) znajdującego się na terenie Niemiec, organizowanie i upamiętnianie uroczystości patriotycznych oraz bohaterów narodowych, a także działalność wydawnicza i kulturalna. Członkowie Związku Polaków angażowali się w liczne inicjatywy społeczne, ekonomiczne i kulturalne. Między innymi dzięki zaangażowaniu członków Związku Polaków w Niemczech utworzono na terenie Niemiec Związek Mniejszości Narodowych, skupiający przedstawicieli narodowości zamieszkujących państwo niemieckie, m.in. Serbołużyczan, Polaków, Litwinów, Duńczyków oraz Fryzów.

Do ważniejszych i spektakularnych akcji Związku Polaków w Niemczech należała m.in. budowa polskiego gimnazjum w Kwidzynie w 1937 r. z polskim językiem wykładowym. Sukcesem zakończyła się również akcja protestacyjna polskiej społeczności na Śląsku, mająca na celu uratowanie wieży zamku piastowskiego w Opolu, którą władze niemieckie usiłowały wyburzyć (choć uczyniły to z zamkiem Piastów opolskich). Liczne były inicjatywy ekonomiczne i kulturalne, w tym zakładanie Spółdzielni Polskich w Niemczech, drukarń, klubów sportowych, drużyn piłkarskich, świetlic, bibliotek, czytelni, teatrów, burs, stowarzyszeń kulturalnych etc. W pracę Związku włączano także młodzież poprzez działalność w ramach struktur ZHP.
Głównym organem prasowym od 1924 r. był „Biuletyn Związku Polaków w Niemczech”, przemianowany w roku następnym na „Polak w Niemczech”.
Ukazywały się również tytuły o zasięgu regionalnym, odpowiadającym podziałowi organizacyjnemu Związku, np. na Śląsku były to „Nowiny Codzienne”, na terenie Westfalii i Nadrenii ukazywał się „Dziennik Berliński” oraz „Naród”, na ziemiach zachodnich i północnych „Głos Pogranicza”, „Kaszub” oraz „Gazeta Olsztyńska”.
Spod znaku rodła
W 1932 r. przyjęto jako symbol znak „Rodła”, którego autorką była artystka Janina Kłopocka. Mottem Związku Polaków w Niemczech stało się „pięć prawd” Polaków, które streszczały postawę ideową. Były nimi:
1. Jesteśmy Polakami.
2. Wiara Ojców naszych jest wiarą naszych dzieci.
3. Polak Polakowi bratem.
4. Co dzień Polak Narodowi służy.
5. Polska Matką naszą – nie wolno mówić o Matce źle.

W latach 30. Związek Polaków w Niemczech liczył około 50 tys. członków, a obroty utworzonego w ramach jego struktur Centralnego Banku Spółdzielczości Polskiej w Niemczech w 1938 r. wyniosły ponad 30 tys. RM. Środki te umożliwiały podejmowanie wielu akcji społeczno-ekonomicznych, oświatowych i kulturalnych, niosły także pomoc socjalną Polakom rozsianym na terenie Niemiec.
Specyfiką działalności Związku Polaków w Niemczech były jego niezwykle trudne warunki funkcjonowania wobec szykan ze strony państwa niemieckiego oraz Niemców. Codziennością Polaków w Niemczech przez cały okres międzywojenny były wszelkie formy szykan i prześladowań, choć ich szczególne nasilenie przypadło po 1933 r., tj. po objęciu przez Adolfa Hitlera urzędu kanclerza Niemiec. Mnożyły się napady na polskie instytucje, liczne były pobicia, a nawet zabójstwa, przy czym władze niemieckie ostentacyjnie wypuszczały sprawców na wolność po przeprowadzeniu wstępnych czynności śledczych.
Delegalizacja i… odrodzenie
W 1939 r. po napadzie Niemiec hitlerowskich na Polskę Związek Polaków w Niemczech został zdelegalizowany, majątek został przejęty przez III Rzeszę, a jego szczególnie aktywni działacze zostali ujęci wedle sporządzonych uprzednio list proskrypcyjnych, a następnie wysłani do obozów koncentracyjnych lub zamordowani.
W 1945 r. na terenie zachodnich stref okupacyjnych w Niemczech Związek Polaków w Niemczech ponownie zainaugurował swoją działalność. Wówczas jego siedzibą był Frankfurt nad Menem, od 1956 r. siedziba znajduje się w Bochum.

Pogrzeb wiceprezesa Związku Polaków w Niemczech ks. Bolesława Domańskiego
we wsi Zakrzewo koło Piły w Niemczech, 26 kwietnia 1939 r.

NARODOWE ARCHIWUM CYFROWE