Sztuka nie pozostawia nas obojętnymi

Wojciech Iwanowski: Panie Dyrektorze, w Muzeum Narodowym we Wrocławiu trwa wystawa przybliżająca związki rodu Sobieskich ze Śląskiem. Znajduje się na niej również niezwykły obraz z katedry we Wrocławiu. Jaki typ ikonograficzny Madonny obraz reprezentuje?
Piotr Oszczanowski: Jest to Matka Boża Bolesna – Mater Dolorosa. Forma obrazu nie jest przypadkowa. Kontakt z fizjonomią przedstawionej postaci, z bólem i smutkiem, który można dostrzec w spojrzeniu Madonny, pozwala na przeżycia nie tylko natury estetycznej, ale i duchowej. Madonna nie pozostawia nas obojętnymi. Na tym polega siła bardzo swoistej, wręcz wyciszonej, ale ekspresji tego dzieła.
Obraz jest kopią wizerunku Matki Bożej autorstwa Giovanniego Battisty Salviego zwanego Sassoferrato z XVII w. Malarz ten specjalizował się w dewocyjnych kompozycjach ukazujących rozmodloną Madonnę. Opierając się na tradycyjnym kanonie portretowania Matki Zbawiciela, który sięgał czasów średniowiecza, wypracował kilka własnych wariantów, różniących się jedynie nakryciem głowy, spojrzeniem czy gestem.
Oszczędna forma obrazu stanowi zjawisko odosobnione w dobie trendów epoki baroku, w której liczyło się bogactwo form, gestów i towarzyszące temu teatrum dynamiki. To wszystko czyni obraz na swój sposób renesansowym, klasycznym niczym wyobrażenia Madonny pędzla Rafaela. Wrocławski obraz został wykonany przez jednego z warsztatowych uczniów bądź współpracowników Sassoferrato.
Proszę również pamiętać o kontekście, w jakim powstał. To burzliwy okres w Europie, naznaczony wojnami i sporami religijnymi. To także czas kontrreformacji, kiedy Kościół katolicki ponownie definiuje swoją tożsamość. Tym razem w opozycji do konfesji reformowanych. Sztuka staje się więc narzędziem w rękach teologów, polityków i władców. Dewocyjne przedstawienia świętych miały poruszać emocje nieoczytanego widza, aby nie uległ naukom reformatorów.

Sama wystawa gromadzi wiele artefaktów. Które z nich są najcenniejsze?
Bezpośrednimi śladami po pobycie Sobieskich na Śląsku są XVII-wieczne figurki z kości słoniowej oprawione w drewniane ołtarzyki z 1734 r., które zostały podarowane przez członków tej rodziny do katedry wrocławskiej. Rzeźby figuralne miały należeć do samego króla Jana III Sobieskiego, a zostały ofiarowane przez jego wnuczkę, Marię Karolinę. Figurki wyobrażające świętych oraz Marię z Dzieciątkiem były darem papieża Benedykta XIII dla najmłodszej wnuczki Jana III – Marii Klementyny Stuart, a do katedry zostały przekazane przez jej ojca, Jakuba Sobieskiego. Barokowe figurki dawni właściciele polecili oprawić w drewniane ołtarzyki wykonane w stylu rokokowym. Realizację srebrnych ornamentów i plakiet powierzono lokalnemu złotnikowi, Johannesowi Chmurowskyemu. Oprawienie figurek pozwoliło nie tylko na ich wyeksponowanie i zabezpieczenie, ale także na umieszczenie stosownych podpisów pod nazwiskami dawnych właścicieli, a także twórcy. Autorem miał być jakoby Gian Lorenzo Bernini. Udział w realizacji tych dzieł tego najwybitniejszego rzeźbiarza doby baroku wydaje się jednak wątpliwy.
Pamiątek po rodzie Sobieskich na terenach historycznego Śląska zaczęło przybywać po zakończeniu II wojny światowej. Od 1945 r. do opuszczonego przez Niemców Wrocławia zaczęli napływać Polacy ze Lwowa i z tzw. Kresów Wschodnich II Rzeczpospolitej, które znalazły się w granicach ZSRR. Konsekwencją tego stanu rzeczy była reorganizacja lub wręcz likwidacja dawnych lwowskich instytucji kultury przez władze radzieckie. Uprzedzając roszczenia strony polskiej, postanowiono niewielką część zbiorów przekazać Polsce. W 1947 r. wiele z tych dzieł trafiło do Wrocławia. Wśród otrzymanych obiektów znalazły się także cenne pamiątki związane z rodziną Sobieskich.
Należą do nich obrazy Uczta w Jaworowie przypisywana Fransowi Geffelsowi i Wjazd króla Jana III Sobieskiego do Wiednia pędzla Juliusza Kossaka, także własnoręczne listy żony króla Jana III Sobieskiego – Marii Kazimiery d’Arquien zwanej Marysieńką do syna Jakuba.
Niezwykła historia towarzyszy zegarowi z Dziesławia pod Lubinem. Jest to zegar tarczowy z malarskim przedstawieniem bitwy pod Parkanami. To bez wątpienia jeden z ciekawszych obiektów, który można zobaczyć na wystawie. Zegar ufundowany został przez króla Jana III Sobieskiego do sanktuarium w Rudkach położonych na terenie dzisiejszej Ukrainy. Obiekt zachował się do naszych czasów dzięki determinacji dawnych mieszkańców Podhajczyk (wieś należała do parafii w Rudkach), przybyłych do Dziesławia po 1945 r. Udało im się odszukać i sprowadzić do Dziesławia proboszcza z ich dawnej parafii, który po II wojnie światowej przebywał na terenie diecezji przemyskiej. Duchowny, pamiętając o przywiązaniu społeczności do rodzimych pamiątek, przywiózł ze sobą część wotów z Rudek, w tym XVII-wieczny zegar tarczowy, który obecnie wisi nad amboną w kościele w Dziesławiu.

Dzięki hojnym darom oraz regularnie prowadzonym zakupom dzieł malarstwa, grafiki, rzeźby i rzemiosła artystycznego nasza kolekcja systematycznie się powiększa i przez to wrocławskie zbiory należą do najliczniejszych i najbardziej różnorodnych w kraju. Muzeum Narodowe we Wrocławiu posiada trzy oddziały: Muzeum „Panorama Racławicka”, Muzeum Etnograficzne oraz otwarte w czerwcu 2016 r. Muzeum Sztuki Współczesnej w Pawilonie Czterech Kopuł.
Wojenne i późniejsze losy Panoramy Racławickiej okazały się burzliwe. Obraz przeżył bombardowanie, wieloletnią egzystencję z trutką na szczury w naprędce skleconej drewnianej skrzyni, a po wojnie trafił do Wrocławia. Tu stał się obiektem starć i kartą przetargową polityków najwyższego szczebla i przez wiele lat nie był udostępniany publiczności, przeprowadzono jedynie kilka konserwacji płótna w szkolnych salach gimnastycznych. Kolejne społeczne komitety czyniły starania o właściwą konserwację i ekspozycję płótna, jednak niewygodna dla władz PRL-u tematyka obrazu powodowała wstrzymywanie działań. Oczekiwania wielu Polaków spełniły się dopiero po wstrząsie sierpnia 1980 r., kiedy to pomysł umieszczenia tego obrazu w istniejącej już we Wrocławiu rotundzie ekspozycyjnej uzyskał nareszcie przysłowiowe zielone światło. Dzieło Styki i Kossaka stało się wtedy świadectwem solidarności Polaków, którzy wielkodusznie zorganizowali zebranie funduszy na stworzenie odpowiedniego miejsca ekspozycji.
Uroczyście otwarta 14 czerwca 1985 r. Panorama Racławicka – arcyciekawa rotunda przy ul. Jana Ewangelisty Purkyniego, fantastycznie eksponująca obraz przedstawiający zwycięską bitwę pod Racławicami – natychmiast po otwarciu stała się główną atrakcją miasta i pozostaje nią nieprzerwanie do dziś. Wśród licznych gości zwiedzających Panoramę znaleźli się m.in.: papież Jan Paweł II, królowa Holandii Beatrix i Czesław Miłosz.
Muzeum Etnograficzne Oddział Muzeum Narodowego we Wrocławiu jest jedyną placówką na Dolnym Śląsku, która specjalizuje się w etnograficznej dokumentacji regionu oraz opisie i interpretacji jego kulturowej zmienności. Liczące ponad 20 tys. eksponatów zbiory Muzeum obrazują skomplikowane dzieje Dolnego Śląska, w którego przeszłości spotkały się dwie tradycje: przedwojenna – miejscowa i powojenna – osób przyjezdnych. Wyjątkowy obszar, na którym w krótkim czasie i na sporej powierzchni doszło do niemal całkowitej wymiany ludności, gdzie rzeczy pozostawione spotkały się z przywiezionymi.