Akcja „Wisła”

Bałagan, strach, zmęczenie i poniżenie towarzyszyły deportowanym na stacjach rozdzielczych, podczas transportu w nieznane i na stacjach docelowych. Część rodzin przekupywała żołnierzy i wracała do swoich domostw, aby dokonać zniszczenia opuszczonego mienia, a ukraińska młodzież uciekała do lasu, zasilając szeregi UPA. Jednocześnie przystąpiono do likwidacji ukraińskiej partyzantki. Do końca lipca 1947 r. zabito lub wzięto do niewoli ponad 1,5 tys. członków UPA. Ci, którym udało się uniknąć zatrzymania, próbowali przebijać się na teren Ukrainy, aby nadal walczyć z sowieckim okupantem. Inni przez Czechosłowację starali się dotrzeć do zachodnich stref okupacyjnych w Niemczech.
Przesiedleńcy, którzy spędzili w drodze do stacji docelowych kilka tygodni, byli wycieńczeni. Brakowało jedzenia i wody pitnej, dokuczały im wszy i świerzb. Najgorsza jednak była niepewność i strach, że jadą na Sybir. Jednym z celów akcji „Wisła” było maksymalne rozproszenie ludności ukraińskiej – w danej gromadzie ludność ukraińska nie mogła przekroczyć 10% populacji. Nie wolno jej było również osiedlać bliżej niż 50 km od granic państwowych i 30 km od granic morskich. Wysiedlonych Ukraińców wg wzorów sowieckich podzielono na trzy kategorie: „A”, „B” i „C”. Kategoria „A” oznaczała osoby notowane przez UB, „B” – osoby, do których miał zastrzeżenia zwiad wojskowy, oraz „C” – osoby z niepochlebną opinią konfidenta lub dowódcy oddziału wysiedlającego (w praktyce dotyczyła całej pozostałej ludności). Za najbardziej niebezpiecznych władze komunistyczne uznały przedstawicieli inteligencji, duchownych greckokatolickich i osoby podejrzane o współpracę z UPA. Ich kierowano od razu do więzień lub Centralnego Obozu Pracy w Jaworznie, który utworzono w dawnej filii KL Auschwitz. Trafiło do niego prawie 2,8 tys. Ukraińców – w tym 823 kobiety, 22 księży greckokatolickich i 3 księży prawosławnych. Ponad 150 z nich zmarło. Na terenie ówczesnego woj. wrocławskiego osiedlono ponad 5000 rodzin, z tego ponad 1100 otrzymało kategorię „A”, ponad 2200 – „B” i ok. 1700 – „C”. Wg danych Sztabu Generalnego WP było to niecałe 19400 osób, wg danych Państwowego Urzędu Repatriacyjnego trochę powyżej 21200 osób.
Warunki osiedleńcze dla ludności ukraińskiej był bardzo złe. W 1947 r. większość gospodarstw była już zajęta przez osadników polskich. Raport wojewody wrocławskiego z III kwartału 1947 r. wskazywał, że „przesiedleńcy żyją w ciężkich warunkach, gdyż objęli gospodarstwa zniszczone. […] w niektórych przypadkach ludność ta nie ma odpowiedniego zabezpieczenia przed deszczem i chłodem”. Najgorzej było w powiatach północnych, gdzie kierowano większość deportowanych, lepsze warunki mieli nieliczni osiedleni w powiatach południowych. Akcja „Wisła” doprowadziła do rozbicia UPA w południowo-wschodniej Polsce, jednak dramat wyrzucenia ze swoich siedzib dotknął często ludzi niezwiązanych z działalnością ukraińskiej partyzantki. Do dziś pojawiają się głosy, że akcja „Wisła” była niezbędnym środkiem w walce z ukraińskim podziemiem. Jednak, jak podkreślają historycy, na przełomie 1946 i 1947 r. licząca maksymalnie 2 tys. osób UPA była w defensywie, a do jej likwidacji wystarczyło przeprowadzenie wojskowej operacji przeciwpartyzanckiej.
Wybrano sowiecki wzorzec odpowiedzialności zbiorowej i zastosowanie represji wymierzonych w ludność cywilną. Wyludnienie znacznych obszarów w Beskidzie Niskim, Bieszczadach, na Pogórzu Przemyskim, Roztoczu i Lubelszczyźnie spowodowało bezpowrotne zniszczenie tworzonego od pokoleń dziedzictwa kulturowego tych terenów.
Zbrodnia komunistyczna?
W roku 1990 Akcję „Wisła” potępił w specjalnej uchwale Senat RP. Uchwała ta od razu została oprotestowana przez postkomunistyczne lobby wojskowe z W. Jaruzelskim na czele, przez co z przyjęcia analogicznego dokumentu zrezygnował Sejm kontraktowy. W 2012 r. prokurator rzeszowskiego oddziału Instytutu Pamięci Narodowej-Komisji Ścigania Zbrodni przeciw Narodowi Polskiemu wszczął śledztwo „w sprawie zbrodni komunistycznej stanowiącej jednocześnie zbrodnię przeciwko ludzkości popełnionej w 1947 r. przez funkcjonariuszy państwa komunistycznego, a polegającej na przymusowym wysiedlaniu obywateli w wyniku decyzji organów państwa komunistycznego o przeprowadzeniu akcji «Wisła» […]”.