Śląskie Świątynie Pojednania, cz. 1

Widząc zaś biskup, że nie oprze się jego [księcia wrocławskiego Henryk IV Probusa] potędze, chcąc raczej wpaść w jego ręce niż wydawać się zbiegiem, czas jakiś ze sobą samym i ze swoimi kanonikami, którzy wówczas tam z nim byli, naradzając się, pewnego dnia, ufając w pomoc Bożą, odziany w szaty biskupie, wychodzi z miasta ze swymi kanonikami w kierunku posterunków księcia, chcąc z własnej woli oddać się w jego ręce. Słysząc o tym książę, gdy mu jego słudzy o tym opowiedzieli, bardzo się zdziwiwszy, wybiegł natychmiast ze swego namiotu i, jak sądzę, pod tchnieniem łaski Bożej złagodniawszy, wychodząc biskupowi naprzeciw rzucił się na ziemię i rzekł: Ojcze, zgrzeszyłem przeciwko niebu i tobie, nie jestem godzien nazywać się twoim synem. A biskup łagodnie go ujmując, nie bez łez z jednej i drugiej strony, uściskał się z nim serdecznie. I oto rzucają się do pocałunków pokoju, a sami wszedłszy do kościoła Świętego Mikołaja, który był w pobliżu, pogodzili się z tak wielkimi oznakami przyjaźni (cyt. za: Kronika Książąt Polskich, tłum. J. Wojtczak-Szyszkowski, Opole 2019). Tak opisał zakończenie wielkiego sporu i prawdziwej wojny domowej między biskupem wrocławskim Tomaszem II a księciem Henrykiem IV Probusem kanonik brzeskiej kolegiaty zamkowej pw. św. Jadwigi Piotr z Byczyny w kronice datowanej na lata 1382–1386.

Książę Henryk IV Probus ze względu na swoje wychowanie i pobyt na dworze wuja, króla Czech Przemysław Ottokara II, miał okazję do zapoznania się z nowymi prądami kulturowymi i społecznymi opierającymi się na próbie dowartościowania laikatu wobec kryzysu i często moralnego rozkładu czynników kościelnych. Zapewne wpojona mu została także nabierająca większego znaczenia nowożytna koncepcja władzy monarszej, która połączona z dawnymi tradycjami rządów „dynastii Henryków śląskich” wzmocniła nieugiętą i stanowczą postawę księcia wobec biskupa i Kościoła wrocławskiego w jego państwie.
Godnego sobie przeciwnika znalazł w osobie biskupa Tomasza II. Również on należał do światłych osobowości Śląska, obytych z zachodnim chrześcijaństwem. W tej z kolei kościelnej koncepcji, sięgającej czasów reform gregoriańskich papieża Grzegorza VII (pontyfikat w l. 1073–1085), ugruntowanych przez kolejnych papieży popadających w częste konflikty z władcami europejskimi, szczególnie cesarzami niemieckimi, Kościół wyrasta ponad społeczeństwo i państwa, ciesząc się wielką władzą i szerokimi wolnościami oraz przywilejami. Ta myśl, jak uważają historycy, ugruntowana została w osobie biskupa podczas jego obecności na soborze w Lyonie w 1274 r. oraz w czasie, gdy miał pełnić funkcję kapelana kardynała Giacomo Savellego, późniejszego papieża Honoriusza IV (pontyfikat w l. 1285–1287).
Trzeba również wziąć pod uwagę osobiste cechy charakteru adwersarzy. W tym kontekście warto przywołać określenie, jakie zostało na piśmie użyte przez mieszczan biskupiego miasta Nysy, którzy nazwali biskupa Tomasza II w 1280 r.: „furiosum” – szaleńczym, za co zostali ukarani wysoką grzywną i zobowiązaniem do posłuszeństwa. Porywczość, bezkompromisowość i skrajność w przyjętych stanowiskach obu dostojników musiała prędzej czy później doprowadzić do wielkiego konfliktu, w którym posłużono się wszelkimi możliwymi jak na tamte czasy metodami politycznymi i ostatecznie militarnymi.
Bezpośrednim pretekstem dla rozpoczęcia wieloletniego sporu była kwestia dziesięcin, czyli najbardziej popularnego podatku należnego władcy i przekazywanego od XII w. przez monarchów jako daniny na rzecz Kościoła. Ze względu na powszechność tej formy daniny społecznej władcy, szczególnie mający problemy finansowe, często zagarniali te fundusze, łamiąc wcześniejsze ustalenia i układy z władzami kościelnymi. Drugim ogniwem zapalnym była kwestia immunitetu, czyli wolności od praw i obciążeń książęcych wobec duchownych i mieszkańców osad należących do dóbr kościelnych, szczególnie na starej włości dóbr biskupich kasztelanii nysko-otmuchowskiej. Problemem był także spór o kolonizację przesieki, czyli niezaludnionej przestrzeni przygranicznej Śląska z Czechami, z Wielkopolską i na Opolszczyźnie. Choć teren należał do księcia, to kolonizacja i koszty związane z rozwojem gospodarczym tego obszaru ponosił biskup wrocławski. Stąd zrodził się spór o własność i korzyści finansowe płynące z dobrze lokowanych miejscowości.
Ostatnim ważnym powodem wrogości i walki były także spory o prawo własności nad wieloma osadami, które były nadawane Kościołowi na swoje utrzymanie przez poprzedników Henryka Probusa. Nie bez znaczenia była również kwestia sądownictwa, tzw. privilegium fori, a zatem prawo biskupa do jurysdykcji spraw kościelnych i osób duchownych, które nie było praktykowane w polskim systemie polityczno-prawnym.
Pierwszy etap sporu, stosunkowo w tym czasie jeszcze powściągliwego, można wyznaczyć na rok 1276. W tym czasie bowiem zapadł wyrok sądu polubownego dotyczący wspomnianych zatargów. Książę Henryk nie zapomniał biskupowi złamania przez niego zawartej ugody, wedle której Tomasz II miał udzielić wsparcia księciu. Dotyczyło to napaści i porwania Probusa przez stryja Bolesława Rogatkę.
Biskup nie wywiązał się z przyobiecanej pomocy, nie interweniował celem pogodzenia stron, odmówił udziału w zbiórce pieniężnej na wykup uwięzionego księcia. Po odzyskaniu wolności w kolejnych latach Probus i Tomasz rozpoczęli coraz bardziej zażarte konflikty. Między innymi chodziło o kwestię zaboru pieniędzy zdeponowanych u dominikanów wrocławskich na cele wyprawy przeciw Tatarom, wykorzystanym przez księcia do prowadzenia wojny o Kraków, do której też powołał poddanych biskupa. Sprawa oparła się o sąd legata papieskiego bpa Filipa z Fermo, przyznającego rację biskupowi wrocławskiemu.
Zwołany przez księcia sąd wiecowy w dużej mierze poparł Henryka, nadając księciu wsie dotychczas należące do biskupa. Ze względu na opór Tomasza, Henryk Probus najechał i splądrował klasztor cysterek w Trzebnicy, zajął stolicę biskupich włości Nysę i zorganizował tam wielki turniej rycerski, wykorzystując tamtejsze biskupie mienie ruchome i dobra na rzecz organizowanych wydarzeń. Książę najeżdżał biskupie osady, stosował represje wobec chłopów niewykonujących jego rozkazów dotyczących planów wojny o Kraków.