W STRONĘ PEŁNI ŻYCIA
O dojrzałej religijności w ujęciu ks. Zdzisława Chlewińskiego
Ks. Z. Chlewiński, prezentując swoją koncepcję dojrzałej religijności, uważa,
że jest to zagadnienie ważne, mogące przynieść wiele dobrych owoców nie tylko
dla rozwoju autentycznej religijności, ale także służące rozwojowi osobowości oraz
wspomagające pracę wychowawczą i samowychowawczą.
KS. JANUSZ MICHALEWSKI
Świdnica
Rozwój autentycznej religijności jest procesem nigdy niezakończonym
i trwającym do końca życia
COMP/FREEPIK.COM
Ponieważ religijność dotyczy całej sfery postaw i działalności człowieka, jej rola w funkcjonowaniu osobowości jest niezwykle istotna.
Osobowościowe walory religijności dojrzałej stwarzają bowiem dla jednostki szansę realizacji wartościowych, twórczych możliwości własnej osobowości w zakresie stosunku do Boga i do innych osób, do samego siebie i całego otaczającego świata. Polski badacz wymienia pięć kryteriów dojrzałej religijności: autonomia motywacji religijnej, nieantropomorficzna koncepcja Boga, umiejętność rozróżniania elementów istotnych w religii i przypadkowo z nią związanych, umiejętność rozwiązywania kryzysów religijnych oraz cechowanie się autentycznością przekonań religijnych.
▸ Autonomia motywacji religijnej. Jak wskazuje ks. Chlewiński, religijną motywację można podzielić na dwa rodzaje – instrumentalną oraz autonomiczną i autoteliczną. Kiedy w człowieku panuje tylko motywacja instrumentalna, szuka on Boga jedynie dla osiągnięcia od Niego jakichś korzyści egzystencjalnych. Zwraca się więc do Boga nie po to, by budować z Nim więź, ale po to, by uzyskać od Niego potrzebne mu dary i łaski. Pod wpływem takiej instrumentalnej motywacji może on zwracać się do Boga jedynie po to, by np. usunął przygnębienie, smutek, uwolnił od odpowiedzialności, lęków, czy też zniwelował poczucie winy oraz pomógł uzyskać jakieś inne dobra, w tym materialne. Religia jest traktowana wówczas jako środek łagodzący rozczarowanie, redukujący lęki, niwelujący przykre stany psychiczne, jako przeciwwaga dla frustracji i stresów, a także jako kompensacja własnych niepowodzeń i braków. W tego typu motywacji religijnej wszystkie praktyki religijne łącznie z sakramentami są traktowane utylitarnie, jako środki dla zapewnienia sobie różnego rodzaju życiowych korzyści.
Człowiek natomiast o motywacji autonomicznej i autotelicznej szuka Boga dla Niego samego, dla budowania z Nim bezinteresownej więzi. Staje się ona wtedy centralną więzią jego życia, kształtującą przede wszystkim jego wnętrze i wszystkie dziedziny jego życia. Religijność takiego człowieka jest wówczas związana z przeżywaniem całego jego życia w relacji do Boga, rodząc jako skutek poczucie sensu, wewnętrzny pokój i ufność, siłę i moc ducha wynikające ze świadomości stałej obecności Boga w życiu człowieka i Jego pełnego miłości nastawienia do niego.
▸ Dojrzały obraz Boga. Jak zauważa ks. Chlewiński, niestety często się zdarza, że człowiek dorosły sprowadza Boga do swego, nierzadko niskiego poziomu intelektualno-moralnego, w wyniku czego powstają karykaturalne obrazy Boga. Dla wielu ludzi dorosłych Bóg jawi się więc zgodnie z wczesnodziecięcymi wyobrażeniami jako starzec w niebie, żyjący odlegle od ludzi, albo jako sprawiedliwy prawodawca, surowy sędzia, który rejestrując dobre i złe czyny ludzi, jest obojętny na ich cierpienia. Z tego typu obrazami kojarzy się myślenie i działanie magiczne, gdy uważa się, że Bóg zadowala się zewnętrznym uznawaniem Jego władzy i daje się przekupić modlitwami i ofiarami. Obraz Boga w życiu człowieka bywa nieraz wypaczony w wyniku antropomorfizacji, czyli przenoszenia cech ludzkich na Boga, a także braku dojrzałej refleksji, czy też niedojrzałego sposobu myślenia w ogóle oraz sentymentalnego sposobu pojmowania Boga. Ważne jest zatem, aby nie utożsamiać własnego obrazu Boga z Bogiem rzeczywistym. Trzeba sobie uświadamiać, że Bóg jest poza wszelkimi ludzkimi pojęciami, obrazami czy doświadczeniami.
Aby kształtować dojrzały obraz Boga, należy przede wszystkim rozwijać i pogłębiać swoją znajomość Boga w oparciu zwłaszcza o objawienie dokonane w Jezusie, a zapisane na kartach Nowego Testamentu i przeżywane w poczuciu więzi z Bogiem.
Dzięki temu człowiek będzie nie tylko odkrywał na poziomie intelektualnym, kim jest Bóg, jaka jest Jego natura i istota, ale będzie też przemieniać swoją emocjonalność, swoje serce, kształtując w sobie postawę całkowitego zawierzenia i ufności w miłość i dobroć Boga.
▸ Umiejętność różnicowania elementów istotnych i ubocznych w religii. Religia jest zjawiskiem wieloaspektowym. Jak pisze ks. Chlewiński, ma swoją warstwę doktrynalno-intelektualną, zasady moralne, rytuały, instytucje z autorytetem władzy oraz obyczajowość, mocno wprzęgniętą w kontekst historyczno-kulturowy.
Niektóre z tych aspektów są istotne, inne bardziej marginalne. Człowiek dojrzały religijnie potrafi różnicować poszczególne aspekty swojej religii i odróżniać, co jest istotne, a co ma charakter uboczny, często historycznie uwarunkowany. Wydaje się, iż nie odznacza się dojrzałą religijnością ten, kto trzyma się tylko rytuału, tradycji, autorytetu i swoją religijność sprowadza do tych zagadnień jako najbardziej istotnych. Podobnie wątpliwa jest religijność jednostki, która wszystkie elementy swojego wyznania ocenia jako jednakowo ważne. Człowiek dojrzały religijnie powinien w toku swojego rozwoju wiary wyuczyć się, że istnieją prawdy, które dotyczą podstaw chrześcijaństwa, oraz prawdy związane z nimi mniej bezpośrednio lub tylko ubocznie. Istotne jest więc zdawanie sobie sprawy zarówno z centralności pewnych prawd, jak i z peryferyjności ich w całokształcie prawd wiary. Wie także, że religia w sposób ostateczny tłumaczy każdy aspekt ziemskiego doświadczenia, ale też ma świadomość, że wiele spraw pozostaje Tajemnicą.
▸ Umiejętność rozwiązywania kryzysów religijnych. Istnieje wiele typów kryzysów religijnych. Ks. Chlewiński pisze, że mogą być one związane z przeżywaną przez człowieka niezgodnością
między prawdami wiary a nauką, ale mogą też dotyczyć obrazu Boga, czy mogą mieć charakter etyczny związany z występowaniem zła, cierpienia, śmierci, niesprawiedliwości, a także z poznaniem faktów historycznych związanych z funkcjonowaniem Kościoła (inkwizycja, wojny krzyżowe, wykroczenia moralne ludzi Kościoła, niereagowanie na krzywdy osób społecznie upośledzonych). Pojawiają się też jako skutek przeżywanego konfliktu między systemem wartości reprezentowanym przez religię a postępowaniem człowieka, wyrażając się w postawie negowania sensowności pewnych norm czy wartości moralnych. Niektóre z nich są natury socjologicznej i związane są z przeżywaniem trudności spowodowanych wyjściem z własnego środowiska religijnego i znalezieniem się w środowisku religijnie obojętnym lub nastawionym do religii niechętnie. Inne pojawiają się na skutek utraty sensu podejmowania pewnych praktyk religijnych, a jeszcze inne związane są z kryzysem powołania religijnego.
Człowieka o dojrzałej religijności nie muszą omijać kryzysy religijne. Jednak cechuje go umiejętność radzenia sobie z nimi i realistycznego ich rozwiązywania, co oznacza, że decyzja ponownego wyboru wiary jest podjęta ze względu na własne, świadome racje, nie zaś pod wpływem czynników emocjonalnych. Niekiedy bowiem może wytworzyć się lękowe trzymanie się sztywno określonych sformułowań, których nie rozumie się dokładnie i nie próbuje wyjaśniać, a wtedy jednostka zamiast rozwiązywać wątpliwości, stara się ich pozbyć, niejako spychając je ze świadomości. Z takiej postawy może rozwinąć się sztywno-lękowa postać religijności oparta nie na myślowym wnikaniu w treść sformułowań doktrynalnych i rozwiązywaniu ewentualnych trudności, lecz na lękowych reakcjach emocjonalnych wywołanych myślą o opuszczeniu bezpiecznego schronienia gwarantowanej prawomyślności.
▸ Autentyczność przekonań religijnych. Wynika ona, zdaniem ks. Chlewińskiego, z tego, że przekonania religijne stają się centralnymi w osobowości człowieka, tzn. kształtującymi wszystkie obszary jego życia. U człowieka dojrzałego religijnie nie są one zbiorem przekonań, którymi posługuje się on wybiórczo lub tylko w pewnych sytuacji (np. w kościele), ale kształtują jego tożsamość, relacje z innymi, relacje do świata, jego postępowanie moralne, pobudzając go do zaangażowania w życie wiary.
Centralność przekonań religijnych jest skutkiem świadomego ich wyboru ze względu na ich logiczne racje bądź ich wartość. Wchodzą tu w grę dwie sytuacje. Po pierwsze, człowiek świadomie
i z własnego wyboru dokonuje akceptacji przekonań religijnych i związanego z nimi systemu wartości. A po drugie, zarówno te przekonania, jak i wartości stanowią dla niego rzeczywiste motywy
aktywizujące, ukierunkowujące i podtrzymujące jego działania, wpływając na jego codzienne zachowanie i funkcjonowanie.
Człowiek dojrzały religijnie wie jednocześnie, że ten jednorazowy wybór pociąga za sobą szereg następnych wyborów. W tym sensie jest to proces nigdy niezakończony i trwający do końca życia.
