Ad limina Apostolorum

O ile w czasie poprzedniej wizyty miałem wrażenie, że przyjechaliśmy, by otrzymać konkretne wskazówki, uwagi i rady, o tyle tym razem – i było to mocno podkreślane – papież wyznaczył styl, który polegał bardziej na słuchaniu nas. Urzędnicy watykańscy byli bardziej ciekawi tego, co my mamy do powiedzenia. Powyższe słowa metropolity wrocławskiego abp. Józefa Kupnego, wypowiedziane podczas wywiadu udzielonego dzień po powrocie z Rzymu z wizyty ad limina apostolorum, ukazują sens tego niezwykłego czasu jedności biskupa z papieżem, który jako następca św. Piotra przewodzi w miłości całemu Kościołowi katolickiemu. Ksiądz Arcybiskup zaakcentował jednocześnie wątek historyczny dotyczący tego niezwykle ważnego wydarzenia, gdyż według zachowanych źródeł historycznych przechowywanych w Apostolskim Archiwum Watykańskim Stolica Apostolska była niejako od początku i z urzędu zainteresowana relacjami biskupów poszczególnych diecezji o lokalnym życiu wspólnoty Kościoła.

Bardzo dawnym tego typu przykładem jest św. Polikarp biskup Smyrny (ok. 70–155), uczeń św. Jana Apostoła, zaliczany do grupy tzw. Ojców Apostolskich. Według pierwszego historyka Kościoła Euzebiusza z Cezarei osiemdziesięcioletni biskup przybył do papieża Aniceta (pontyfikat w l. 155–166), by wśród spraw dotyczących funkcjonowania Kościoła w Azji Mniejszej rozwiązać także problem dnia świętowania Wielkanocy. Uczeń św. Jana oczekiwał wprowadzenia w całym Kościele zwyczaju obchodu Zmartwychwstania Pańskiego 14. dnia miesiąca Nisan, co z kolei odrzucał papież, gdyż na Zachodzie święta paschalne obchodzono w niedzielę po tym dniu. Warto w tym miejscu przywołać starożytne źródło ukazujące kontekst i skutek spotkania i rozmów biskupa lokalnego Kościoła z papieżem jako następcą św. Piotra: Gdy zaś za czasów Aniceta błogosławiony Polikarp przebywał w Rzymie, i gdy między nimi zaszło nieporozumienie w innych sprawach niewielkiego znaczenia, przyszło wkrótce do zupełnej zgody; w tej zaś głównej sprawie nie chcieli rozpoczynać sporu. Anicet bowiem nie zdołał skłonić Polikarpa do zarzucenia zwyczaju, jakiego zawsze przestrzegał razem z Janem, uczniem Pańskim, i z innymi apostołami, z którymi obcował. Ani również Polikarp nie przekonał Aniceta, który twierdził, że należy się trzymać zwyczaju prezbiterów, swych poprzedników. Mimo to zachowali między sobą jedność, a w kościele Anicet, w dowód swego szacunku, pozwolił Polikarpowi na sprawowanie Eucharystii. Rzecz więc jasna, że się rozstali w pokoju, i w całym Kościele był pokój między tymi, którzy ten zwyczaj zachowywali, a tymi, co go nie przestrzegali (Ireneusz z Lyonu, List do papieża Wiktora, cyt. za: Euzebiusz z Cezarei, Historia kościelna, Poznań 1924). Powyższy przykład ilustruje bardzo częstą praktykę osobistego spotkania się z papieżem jako najwyższym autorytetem kościelnym, który jednoczy wszystkich wiernych, w tym szczególnie biskupów, w wyznawaniu jednej wiary, choć z zachowaniem lokalnych zwyczajów i obrzędowości niekłócących się z doktryną chrześcijańską, czego symbolem była jedność w komunii i sprawowanej Eucharystii. Cytowany powyżej św. Ireneusz z Lyonu († 202 po Chr.), Ojciec Kościoła, uznany przez patrologów za najważniejszego teologa II w., autor słynnej Adversus haereses poświęconej apologii i walce z herezją, stwierdził, że ci, którzy w Europie Zachodniej analizują zasady chrześcijańskiej wiary, winni udać się do Rzymu: tam zachowały się nauki obu Apostołów, przekazywane wiernie od zarania dziejów przez wszystkich, na których kolejno spoczywał ciężar przechowania „przesłania” (cyt. za: J. Chélini, H. Branthomme, Drogi Boże. Historia pielgrzymek chrześcijańskich, Warszawa 1996). 

Drugim novum dotyczącym wizyty biskupów było określenie daty, w której należało przybyć do Stolicy Apostolskiej. Sykstus V zdecydował, że: 1) co 3 lata przybyć mają do papieża biskupi z Półwyspu Apenińskiego, Sardynii, Korsyki, Grecji i Dalmacji; 2) co 4 lata biskupi z Niemiec, Francji, Hiszpanii, Węgier, Anglii, Szkocji oraz z diecezji położonych wokół wybrzeży morza Północnego i Bałtyckiego; 3) co 5 lat biskupi z diecezji Afryki Północnej; 4) co 10 lat biskupi z innych kontynentów. Historycy podejmujący badania nad tematyką wizyt ad limina apostolorum stwierdzają, że jak wynika z zasięgu geograficznego, biskupi polscy, w tym z diecezji wrocławskiej, swój obowiązek mieli wykonywać co 4 lata.
Biorąc pod uwagę realia ówczesnych możliwości politycznych, społecznych czy komunikacyjnych, papież zezwolił, aby wobec szczególnych okoliczności biskupi mogli w swoim zastępstwie przysłać odpowiedniego zastępcę (przede wszystkim prałata kapituły katedralnej lub kurii biskupiej, z czasem praktyka wprowadziła rolę przedstawiciela biskupiego – agenta powołanego spośród pracowników Kurii Rzymskiej). W tym miejscu trzeba zaznaczyć, iż dla Stolicy Apostolskiej najważniejsze było dostarczenie pisemnej relacji o stanie diecezji. W kontekście tym można głębiej zrozumieć zdanie abp. Józefa Kupnego, który w przywołanym wywiadzie zwrócił uwagę na postawę wsłuchiwania się w głos biskupów i poznawania specyfiki, sukcesów i problemów Kościoła lokalnego. Jest to zatem powrót do dawnej procedury, która opierała się nie tyle na wydawaniu wyłącznie zarządzeń i rozliczania z ich wykonania, ile na próbie indywidualnej i bezpośredniej troski Najwyższego Pasterza o każdego wiernego w najdalszych zakątkach chrześcijańskiego świata.

Wyznaczono 62 punkty i 9 rozdziałów kwestionariusza, który ograniczył inwencję własną i samodzielność biskupa w przygotowaniu akt. Dopiero w XX stuleciu dokonano zmian i wydania nowych formularzy i instrukcji wpierw w 1909, a następnie w 1921 r., który przystosowany został do wprowadzonego w 1917 r. Kodeksu Prawa Kanonicznego. Obecnie obowiązujący formularz oparty został na prawie Kościoła z 1983 r.
Ad limina biskupów wrocławskich
Wobec wieloletnich badań naukowych i licznych publikacji będących efektem żmudnych, ale z pewnością fascynujących analiz całościowego zbioru materiałów zgromadzonych w Apostolskim Archiwum Watykańskim (dawne Tajne Archiwa Watykańskie) dokonanych przez bp. prof. Jana Kopca, biskupa diecezji gliwickiej, autor uznał za stosowne jedynie przywołać najważniejsze dzieło dla omawianego zagadnienia, jakim jest opublikowana w formie książki cała obecnie dostępna wiedza źródłowa. Biskup prof. Jan Kopiec nie tylko odczytał, ale również opracował i wydał wszystkie zachowane relacje ad limina z obszaru diecezji wrocławskiej z lat 1589–1943 oraz inne akta bezpośrednio powiązane z relacjami. Dzieło to, zatytułowane Relacje „Ad limina Apostolorum” z diecezji wrocławskiej z lat 1589–1943. Edycja tekstów źródłowych (Opole 2014), stanowi nieocenione źródło dla badań nad stanem diecezji wrocławskiej i jej historii w okresie nowożytnym. Autorowi należą się najwyższe słowa uznania i wdzięczności Kościoła na Śląsku za podjęty trud, a książka ta powinna stać się podstawowym źródłem dla każdego historyka podejmującego badania naukowe. Wśród zbiorów akt wizyt w Stolicy Apostolskiej niezwykle cenna jest relacja o stanie diecezji przygotowana przez biskupa wrocławskiego Sebastiana Rostocka z 1667 r. Biskup sam nie udał się do Rzymu, a nawet Urząd Cesarski wystosował odpowiednie zaświadczenie o przeszkodach związanych z podróżą. Relację przedłożył więc kanonik Jan Jakub Brunetti, znany ze źródeł jako członek administracji biskupa Rostocka.