Tosca, czyli dzieje grzechu

Tosca to dzieło, o którym opowieść nie rozpoczyna się wcale od nazwiska Giacoma Pucciniego. Zanim tragiczna historia śpiewaczki Florii Toski trafiła na deski operowe, można było zobaczyć ją w spektaklu autorstwa dramatopisarza Victoriena Sardou. Sztuka La Tosca wystawiana była m.in. w mediolańskim Teatro Filodrammatici, a tytułową rolę grała słynna Sarah Bernhardt: aktorka, która słynęła nie tylko z wielkiego talentu dramatycznego, ale również z rozwiązłego trybu życia i ekscentrycznych upodobań – do legendy przeszły już anegdoty o jej drzemkach w łóżku w kształcie trumny czy o mieszkaniu z pumą w roli domowego czworonoga.
To właśnie dla Bernhardt Sardou napisał Toscę, obsadzając ją w głównej roli słynnej rzymskiej śpiewaczki.
W rolę prefekta rzymskiej policji Barona Scarpii wcielił się jej kochanek, Pierre Berton. Napięcie emocjonalne między aktorami przekładało się na energię kreowanych przez nich postaci, co było doskonałym paliwem dla historii o szantażu, ślepym pożądaniu i poświęceniu w imię miłości. W tle osobistych perypetii bohaterów rozgrywają się dzieje Włoch, a w powietrzu unosi się kurz bitwy pod Marengo – decydującego starcia drugiej kampanii włoskiej Napoleona. Mimo że spektakl Sardou nie wzbudził początkowo entuzjazmu krytyków, publiczność chciała go oglądać, a to głównie dzięki charyzmatycznej Sarah Bernhardt. Podczas jednej z odsłon na widowni zasiadł Giacomo Puccini. Mimo że nie najlepiej rozumiał po francusku, La Tosca wywarła na nim takie wrażenie, że postanowił przenieść historię na deski opery – być może nie przeczuwał jeszcze wtedy, że pisze niezwykle ważny wątek w historii tego gatunku, a Tosca stanie się jedną z najsłynniejszych oper świata.

Kierując się prostymi skojarzeniami, można by uznać ten kostium za płytką prowokację; następny atak na Kościół, budowany na dosyć prymitywnej retoryce, sprowadzającej wszystko, co związane z życiem religijnym, do aparatu opresji. Warto jednak na tym etapie analizy spektaklu powrócić do słów Chrystusa o faryzeuszach: Marny wasz los, przywódcy religijni i faryzeusze! Jesteście obłudnikami! Usilnie dbacie o zewnętrzną czystość naczyń, ale wasze brudne wnętrze aż się lepi od chciwości i pożądania (Mt 23, 25). Brzmi znajomo, widząc poczynania Barona Scarpii, opętanego pożądaniem do pięknej aktorki i wykorzystującego swoją pozycję do osiągnięcia swojego celu. Jako przedstawiciel państwa kościelnego rości sobie prawo do posiadania Boskiej władzy. Szantaż emocjonalny jest tym większy, że Floria Tosca jest głęboko wierząca – klęcząc pod krzyżem, oddaje Bogu swoje zmartwienia i przed Nim rozważa swoje tragiczne dylematy. Sugestywna scenografia Gary’ego Mc-Canna zdaje się wskazywać, w którym miejscu na scenie przebiega subtelna granica między sacrum a profanum – to drugie jest silniej zakamuflowane, bo ukrywa się pod mundurem i koloratką.
Baron Scarpia swoim uprzedmiotowieniem Toski i szantażem – jej ciało za życie jej ukochanego – profanuje święte uniwersum, którego rzekomo jest przedstawicielem. Główna bohaterka miota się; nie wie, co robić i jak daleko ma iść jej poświęcenie – ostatecznie decyduje się na krok najtragiczniejszy.