Gramatyka życia bł. ks. Jana Machy

To mnie pociesza, że znajduje się w bardzo dobrym towarzystwie, bo tuż przy bohaterskim o. Maksymilianie Kolbe i wśród tylu milionów męczenników pomordowanych przez Hitlera i Stalina. Siedemnaście lat minęło od śmierci syna, ale rana w sercu dotąd niezagojona. […] z jednej strony mamy nadzieję [dodała Anna Machowa], że syn już jest w gronie zwycięzców-męczenników, a z drugiej cieszymy się nadzieją dojścia wnet do Ojczyzny niebieskiej i zobaczenia się z ukochanymi w niebie”.
Pamięć o ks. Janie nie zaginęła. W jednym z pierwszych powojennych numerów „Gościa Niedzielnego” wydrukowano jego list pożegnalny. Spotykając się w 10. rocznicę święceń kapłańskich, koledzy kursowi ks. Jana podjęli decyzję o zrealizowaniu pozostawionego im testamentu. 17 października 1951 r. w kościele św. Marii Magdaleny w Chorzowie uczczono pamięć ks. Jana Machy.
Najpierw koledzy rocznikowi odśpiewali officium za zmarłego. Potem odprawili Mszę św. żałobną. Ks. Szweda, organizator całej uroczystości, wygłosił kazanie. Po kazaniu odśpiewali requiem przy pustym katafalku. Po Mszy św. licznie zgromadzeni starochorzowscy parafianie i wierni przybyli z Rudy Śląskiej udali się na cmentarz parafialny. Tam miejscowy proboszcz, ks. kan. Augustyn Koźlik, dokonał poświęcenia pomnika ku czci męczeńskiego kapłana i powiedział: „Krzyż ukochał, dlatego na grobie mu krzyż postawiono. Odprawiałem już dużo pogrzebów, takiego jednak bez zmarłego jeszcze nie odprawiałem. Jest to wymowne, gdyż w pożegnalnym liście śp. ks. Macha zwraca się do wszystkich z prośbą, by o Jego duszy pamiętali: módlcie się za moją duszę. O duszy swej więcej myśli niż o ciele”. Na koniec odśpiewano hymn Salve Regina.

Marzec 1942: akt oskarżenia
W marcu 1942 r. otrzymał akt oskarżenia. W liście do rodziny pisał: „Jestem oskarżony o to, że działając jako Polak, powagę i dobro niemieckiego narodu i Państwa poniżyłem i szkodziłem im, podejmując działanie oderwania części do Państwa Niemieckiego należącego, co kwalifikuje się jako zdrada stanu”. W związku z przygotowaniem do rozprawy sądowej rodzina skontaktowała się z adwokatem Kurtem Walderą z Zabrza. Pierwsza rozmowa oskarżonego z obrońcą zapewne odbyła się 25 kwietnia 1942 r.
Krótko po 22 czerwca 1942 r. ks. Macha został poinformowany przez adwokata o terminie rozprawy. W związku z tym parę dni później został przewieziony do więzienia w Katowicach przy ul. Mikołowskiej. Proces wyznaczono na piątek 17 lipca 1942 r. Rozprawa sądowa odbyła się w gmachu sądu w Katowicach przy ul. Andrzeja w sali nr 89. Osadzony poprosił rodzinę, by wsparła go w tym dniu w sposób szczególny swoimi modlitwami.
W dniu procesu rodzice zamówili Mszę św. Ks. Jan żywił nadzieję, że w czasie procesu zostanie dowiedziona jego niewinność i będzie mógł wrócić do domu rodzinnego.
Lipiec 1942: wyrok śmierci
Nadszedł dzień 17 lipca 1942 r. Do gmachu katowickiego sądu przybyli bliscy ks. Jana Machy: jego rodzice, siostra matki Klara Frymel i siostra Róża. Do sali sądowej nie zostali wpuszczeni. Rozprawa toczyła się od 9.00 do 13.00 i po przerwie od 14.00 do 19.00. Ks. J. Masze zarzucono, że wspierał polskie rodziny i został oskarżony o zdradę stanu. Świadkami występującymi przeciwko oskarżonemu byli gestapowcy: Baucz i Gawlik. Adwokatowi odebrano prawo głosu, dlatego ks. Jan sam wygłosił półtoragodzinną mowę obronną. Uzasadniał swoją postawę tym, że jako kapłan czynił wszystko na wzór Jezusa. Przez cały dzień ks. Jan nie otrzymał nic do jedzenia i picia. Rodzina przez cały czas czuwała na korytarzu i nawet w czasie przerwy nie pozwolono im zbliżyć się do oskarżonego.
Wreszcie wieczorem wydano wyrok: kara śmierci przez ścięcie. Ks. Jan przyjął wyrok spokojnie. Siostra księdza, Róża, wspominała, że podczas spotkania z rodziną po wyroku „Jedno prosił, żeby zrobić odwołanie, wyrok może być wykonany do 99 dni. Razem z nim byliśmy 15 minut, nie wolno było się nawet pożegnać, mamie i ojcu było bardzo ciężko”.
W brewiarzu przekazanym po śmierci ks. A. Gaszowi pozostawił kartkę napisaną własnoręcznie: „Macha Johann zum Tode verurteilt den 17 VII 42” oraz modlitwę do Chrystusa o miłość, w której napisał: „Oddaję się Jemu z całą moją osobowością”.
Wiadomość o wydanym na kapłana wyroku śmierci poruszyła cały Śląsk. Ówczesny wikariusz generalny diecezji katowickiej w Katowicach, ks. Franz Wosnitza, wystosował niezwłocznie pismo do Prokuratora Generalnego w Katowicach z prośbą o zamianę tej kary, w drodze łaski, na karę pozbawienia wolności, niestety bez odpowiedzi. Poinformował o wyroku wydanym na ks. Machę nuncjusza apostolskiego w Berlinie abp. C. Orsenigo oraz bp. Heinricha Wienkena (odpowiedzialnego za kontakt z władzami niemieckimi). Również rodzina ks. Jana Machy czyniła starania o ponowne rozpatrzenie sprawy i zamianę kary. Jego matka udała się z adwokatami do Berlina, by u samego Führera prosić o łaskę dla syna. Bez rezultatu.
Oczekując na wykonanie kary śmierci, ks. Jan pisał listy do rodziny, w których często prosił o modlitwę za siebie. Spotykał się także z bliskimi podczas widzeń, co było możliwe raz w miesiącu. Nie tracił nadziei na uwolnienie i często pocieszał swoich bliskich załamanych sytuacją. Siłę czerpał z modlitwy, zwłaszcza modlitwy brewiarzowej. Skazanego odwiedzał kapelan więzienny ks. Joachim Besler. W swoim zeszycie zapisał: „Przez cztery miesiące widywaliśmy się co tydzień z ks. Machą, podając mu Komunię św. Opowiadali mi koledzy niedoli, że w Mysłowicach katowano ks. Machę w straszny sposób. Gürtler wyraził się, że ciało jego było czarne jak węgiel (od bicia)”.
Ks. Jan jak tylko mógł pełnił posługę kapłańską wobec współwięźniów.  Do końca głosił Słowo Boże. Na odwrocie jednego z ostatnich listów wysłanych do ks. Jana przez matkę zachowały się zapisane przez skazańca myśli do kazania, które wygłosił w Boże Narodzenie 1941 r. Zaczynało się ono od słów: „Koledzy, nie smućcie się. Kierujcie wzrok ku Bożej Dziecinie, która schodzi z nieba na ziemię, aby pocieszać strapionych”.
26 listopada ks. Jan miał ostatnie widzenie z rodziną.

Egzekucja odbyła się krótko po północy, czyli już 3 XII 1942 r. Właśnie rozpoczął się pierwszy czwartek miesiąca – dzień kapłański. Jego ciało zostało wywiezione w nieznanym kierunku. Sądzi się, na podstawie relacji kapelana więziennego, że ciała skazańców palono w krematorium w Auschwitz.
Rodzina dowiedziała się o śmierci Hanika następnego dnia. Jego siostra Róża wspominała, że to było w pierwszy piątek miesiąca: „Po południu była godzina święta, poszłyśmy z Mamą, ludzie jak się dowiedzieli, zamiast śpiewać, to był jeden szloch w kościele”. 7 grudnia rodzinie został wydany akt zgonu, a w więzieniu otrzymali przedmioty należące do ks. Jana. Z powodu zakazu wydanego przez władze niemieckie w rodzinnej parafii ks. Machy 10 grudnia odprawiono tylko cichą Mszę św. za zamordowanego, ale mimo to „kościół był tak pełny, że nawet w niedzielę na sumie tyle nie było”. 8 grudnia 1942 r. wikariusz generalny diecezji katowickiej poinformował o śmierci ks. Machy nuncjusza apostolskiego w Niemczech: „Z oddaniem zawiadamiam, że czcigodny ksiądz wikariusz Jan Macha, urodzony 18.01.1914 r., wyświęcony 25.06.1939 r. – według informacji jego matki – został 3.12.1942 r. stracony w katowickim więzieniu. Wraz z nim wyrok został wykonany również na teologu Gürtlerze”. W swoich wspomnieniach z tego okresu ks. Franz Wosnitza nazwał ks. Jana Machę męczennikiem chrześcijańskiego Caritas.