KULT ŚW. JÓZEFA W POLSCE I NA ŚLĄSKU
Zaślubiny św. Józefa na Śląsku, cz. 2
Współczesny kalendarz liturgiczny przewiduje dwa obchody ku czci św. Józefa.
Jest to uroczystość św. Józefa Oblubieńca NMP obchodzona 19 marca
oraz wspomnienie św. Józefa rzemieślnika obchodzone 1 maja.
Bliższa analiza dawnych wrocławskich ksiąg liturgicznych pozwala jednak
ukazać inne święta, które pogłębiały duchowość i religijność śląskich katolików.
KS. STANISŁAW WRÓBLEWSKI
Ziębice
Santo Anello, relikwia obrączki małżeńskiej św. Józefa
przechowywana w katedrze św. Wawrzyńca w Perugii
WIKIMEDIA COMMONS
Do rozwoju kultu św. Józefa przyczyniła się niewątpliwie kontrreformacja prowadzona przez władze zarówno świeckie, jak i duchowne (diecezjalne i zakonne), koncentrujące się na recepcji decyzji oraz idei soboru trydenckiego (1545–1563). Na terytorium diecezji wrocławskiej działania te podjęte zostały z całą stanowczością w okresie po zakończeniu niezwykle niszczycielskiej dla ludności Śląska i całej Europy Środkowej wojny trzydziestoletniej (1618–1648), której rezultaty ugruntowały i złączyły Śląsk z katolicką władzą cesarską Habsburgów.
Osoba św. Józefa jako Żywiciela i Opiekuna Jezusa Chrystusa nabrała w tym kontekście szczególnego znaczenia.
Biorąc pod uwagę fakt rozumienia Kościoła jako mistycznego ciała Chrystusa, w niezwykle trudnym czasie kryzysu chrześcijaństwa św. Józef bardzo dobrze wpisywał się w koncepcję odnowy i ochrony wspólnoty katolickiej, stając się jednocześnie przekazicielem prawd wiary i doktryny Kościoła katolickiego.
W poprzedniej części ukazany został zarys historyczny kultu św. Józefa na Śląsku i w diecezji wrocławskiej w okresie średniowiecza, akcentując genezę i rozwój obchodu święta marcowego.
Z kolei poniższe rozważania mają na celu ukazanie pogłębionej duchowości katolickiej w innych liturgicznych przejawach kultu św. Józefa.
Zaślubiny św. Józefa z Maryją
Zgodnie z przekazem biblijnym św. Józef poślubił Maryję, tworząc związek małżeński. Jednak nie ma pewności, gdzie wydarzenie to miało miejsce, choć oczywiste wydaje się Nazaret.
Warto jednak gwoli ścisłości zaznaczyć, że w Protoewangelii Jakuba, będącej tekstem apokryficznym z 2. poł. II w., mowa jest, że wydarzenie to odbyło się w Jerozolimie: Odrzekł kapłan: Józefie, bój się Boga, Pana twojego, i pamiętaj na to, co uczynił Pan Bóg Datanowi, Abironowi i Koremu, jak rozdzieliła się ziemia i pochłonęła ich wszystkich, ponieważ się sprzeciwiali. Teraz więc przeto i ty, Józefie, lękaj się, by nie przydarzyło się to samo w twoim domu. I Józef zdjęty lękiem Bożym wziął ją w swoją opiekę, i rzekł do niej: Maryjo, wziąłem ciebie ze świątyni Pańskiej. Teraz zaś zostawiam cię w domu moim. Wychodzę bowiem budować domy, ale przyjdę do ciebie.
Pan będzie Cię strzegł (Protoewangelia Jakuba, w: Apokryfy Nowego Testamentu.
Ewangelie Dzieciństwa, Warszawa 2008). Podobnie uważał autor Legendy o św. Józefie Cieśli z ok. 400 r., spisując swój utwór na podstawie powyższego apokryfu i wkładając w usta Jezusa opowieść o swoim ziemskim ojcu, jaką przekazał apostołom na Górze Oliwnej.
Święto Zaślubin św. Józefa z Maryją powstało w późnym średniowieczu.
Oficjum na ten dzień liturgiczny ułożone zostało przez francuskiego reformatora, uczonego i poetę Jana Gersona ok. 1400 r. Śladem jego troski o rozwój kultu św. Józefa jest fakt, iż w dawnych księgach liturgicznych używanych w kościołach francuskich do XVI w. wśród zbioru mszy wotywnych znajdował się formularz mszalny o Zaślubinach Józefa i Maryi.
Również w zakonach omawiane święto z pewnością było dość dobrze znane już w XVI w. Zarówno annuncjaci, jak i franciszkanie obchodzili ten dzień w wysokim rycie duplex jako święto, choć dostrzegalne jest przeniesienie akcentów na duchowość maryjną.
Oddzielny tekst święta ułożony został na potrzeby zakonu dominikanów. Formularz oficjum przygotował zm. w 1569 r. Piotr Auretus, na którego prośbę zatwierdzony został przez papieża Pawła III (1534–1549). Z analizy kalendarzy poszczególnych zakonów wynika ponadto, że dzień obchodów omawianego święta był różny i nie miał jednej stałej daty, co wiązało się zapewne z różnym zbiorem świętych i ich obchodów w poszczególnych zakonach (tzw. propria).
Święto we Wrocławiu
Stan badań historycznych nad kultem św. Józefa w Polsce wskazuje na fakt, iż na ziemiach polskich święto Zaślubin św. Józefa z Maryją znane było w XVII w. Zgodnie z nowym wykazem świętych czczonych w diecezji wrocławskiej zatwierdzonym przez Stolicę Apostolską i opublikowaną w 1684 r. pt. Officia propria sanctorum, quae in antiquo Proprio Dioecesis Wratislaviensis non habentur. Pro utilitate totius Cleri – 23 stycznia należało obchodzić święto Zaślubin św. Józefa z Maryją w wysokiej randze duplex: Januar 23. desponsatio B. Mariae V. dupl. „Pro provinciis haerediitariis et patrimonialibus S. Caes. Maiestatis” (J. Jungnitz, Das Breslauer und Proprium, Breslau 1893).
Doprecyzowanie informacji dotyczącej tego obchodu w tym kościelnym dokumencie uświadamia, że święto dotyczy prowincji będącej częścią dziedzictwa należącego do cesarstwa habsburskiego, a zatem obszaru Królestwa Czeskiego, z którym utożsamiany był Śląsk (orzeł śląski w herbie Czech).
Trzeba bowiem dodać, że w 1655 r. św. Józef został ogłoszony patronem Czech, o co zabiegali Habsburgowie, najbardziej zainteresowani rekatolicyzacją podległych sobie obszarów zgodnie z zasadą wyznaniową pokoju w Augsburgu z 1555 r.: cuius regio, eius religio. Stąd dodatkowa rubryka dotycząca świętowania. Warto dodać, że omawiane Proprium z 1684 r. jako główny cel miało przywrócić dawne przedtrydenckie kulty, jakie sprawowano w diecezji wrocławskiej. Wśród nich udało się na nowo wprowadzić rozpowszechniony w średniowieczu kult św. Galla, którego święto obchodzono 16 października, wprowadzono też osiem nowych świąt kościelnych.
Zaślubiny św. Józefa z Maryją jako święto utrwalone w życiu religijnym diecezji wrocławskiej ukazuje dodatek z nowymi obchodami z 1691 r. wydany w Nysie pt. Supplementum Novarum Missarum Dioecesis Wratislaviensis, który precyzował rangę obchodu przypadającego na 23 stycznia.
Data dzienna obchodu Zaślubin ma w tym przypadku prestiżowe znaczenie dla diecezji wrocławskiej. Po pierwsze należy zaznaczyć, iż przywołane źródła stanowią najstarsze świadectwa tego święta w diecezjach polskich, czy też należących do metropolii gnieźnieńskiej.
Po drugie omawiane święto Zaślubin oficjalnie do kalendarza Kościoła katolickiego wprowadził mocą indultu dominikański papież Benedykt XIII (1724–1730) 22 sierpnia 1725 r. jako celebrowane właśnie 23 stycznia.
Warto jednak zaznaczyć, iż mimo papieskiej troski o szerzenie czci Maryi i Józefa święto nie było wprowadzone powszechnie we wszystkich diecezjach, lecz tylko w tych, gdzie wyrazili na nie zgodę lokalni biskupi ordynariusze.
Święto zlikwidowane zostało na mocy decyzji papieża Piusa X (1903–1914) w ramach reformy kalendarza liturgicznego w 1913 r.
Można więc powiedzieć, iż jeżeli chodzi o obszar Polski oraz datę święta, to diecezja wrocławska ma swój niezaprzeczalny wkład w szerzenie kultu św. Józefa w Kościele powszechnym.
Relikwie
Oprócz przywołanych powyżej źródeł historycznych potwierdzających kult liturgiczny św. Józefa w tajemnicy jego zaślubin z Maryją warto w tym miejscu odwołać się także do relikwii upamiętniających to wydarzenie. Choć można dyskutować nad ich autentycznością i zasadnością oddawania im czci, dla historyków niewątpliwie są one świadectwem dowodzącym żywotności i znaczenia tego kultu dla życia religijnego i duchowości wiernych. W przypadku omawianego święta warto wspomnieć i przybliżyć relikwię obrączki małżeńskiej (zwanej Santo Anello) ofiarowanej z racji ślubu Maryi przez Józefa.
Wykonana została z białego kwarcu i według tradycji od III w. przechowywana jest w katedrze św. Wawrzyńca w Perugii. W źródłach historycznych relikwia ta wspomniana został po raz pierwszy w 1486 r. Zgodnie z lokalnymi legendami została zakupiona w 985 r. przez złotnika Raniera z Chusi. Potomkowie tego rzemieślnika przekazali ją po wiekach franciszkanom. W XV w. miała zostać skradziona przez mnicha z Moguncji Vinteriusza, który chciał ją sprowadzić do Niemiec. Według tradycji pobłądził po drodze (tu pojawia się motyw hagiograficzny: „cudowna mgła” niepozwalająca na odejście w inne miejsce niż chce tego Opatrzność, prowadząc do wskazania wybranego miejsca świętego) i dotarł do Perugii, gdzie oddał pierścień. Mieszkańcy miasta na wieść o tak nadzwyczajnym znaku z niebios przenieśli obrączkę do katedry, a następnie obok wznieśli jako wotum wdzięczności kaplicę pw. św. Józefa, gdzie złożono ten religijny skarb w bogatym relikwiarzu.
Najświętsza Maryjo Panno i święty Józefie! przez dzisiejsze najczystsze zaślubienie Wasze uproście nam u Jezusa, Syna Waszego, czyste serca i myśli zbawienne, abyśmy Was w czystości, pokorze i świętości naśladując, stali się godnymi zażywać nieskończonej radości w Królestwie niebieskiem. Amen
Modlitwa zaczerpnięta z Żywotów Świętych Pańskich na wszystkie dnie roku x. Piotra Skargi, Mikołów–Warszawa 1910
