Żywiciel Pański, cz. 1

W gruncie rzeczy wszelkie rozważania o Żywicielu Zbawiciela prowadzone przez Ojców Kościoła zarówno wschodniego, jak i zachodniego (przede wszystkim św. Augustyna i św. Hieronima) można sprowadzić do określenia św. Józefa jako człowieka niewątpliwie sprawiedliwego (sprawiedliwość w rozumieniu biblijnym), cnotliwego, wybrańca Bożego na oblubieńca dziewicy Maryi i opiekuna Chrystusa Pana.
Początki kultu św. Józefa
W badaniu genezy kultu św. Józefa pojawia się nierozstrzygnięty spór dotyczący proweniencji i czasu powstania obchodu liturgicznego dedykowanego świętemu. Według historyków liturgii przejawy kultu św. Józefa w Kościele zachodnim odnaleźć można dopiero w pochodzących z VIII w. kodeksach, będących odpisami słynnego Martyrologium św. Hieronima. Według tekstów już wtedy w Antiochii obchodzono 20 marca pamiątkę św. Józefa: In Antiochia S. Joseph. Jednakże niektórzy hagiografowie uznają, iż chodzi w tym wypadku nie o osobę Opiekuna Pana Jezusa, ale o męczennika antiocheńskiego noszącego to samo imię.
Niestety stan źródeł nie pozwala na jednoznaczne wyjaśnienie powstałego problemu.
Nie budzi wątpliwości fakt, iż cześć składana Oblubieńcowi Maryi wiąże się przede wszystkim z Kościołem Wschodnim i to właśnie tam należy doszukiwać się początku kultu. W relacji Arkulfa, biskupa pochodzącego z Galii, z podróży do Ziemi Świętej, którą odbył ok. 680 r., spisanej przez opata Adomnána z Hy, czy też jak inni wolą Adamnana z Iony (mnicha iroszkockiego reformującego życie religijne na Wyspach Brytyjskich zgodnie z duchem rytu rzymskiego), dowiadujemy się, iż w skale Góry Oliwnej wykuto pomieszczenie, w którym przechowywano i pokazywano ozdobione grobowce, w których pochowani byli według pątnika: prorok Symeon oraz św. Józef, małżonek Maryi i wychowawca Jezusa.

Osobliwością tej decyzji Stolicy Apostolskiej był fakt, iż sam papież (Francesco della Rovere) od dziecka związany był z zakonem franciszkanów: pobierał u nich nauki, w późniejszym czasie stał się znanym i niezwykle cenionym teologiem i kaznodzieją, prowincjałem franciszkanów w Ligurii, a w 1464 r. stanął na czele całego zakonu. Jego pochodzenie ze zbiedniałej rodziny oraz wpływ nauki o ubóstwie propagowanej w zakonie z pewnością odegrały rolę we wprowadzeniu obchodu liturgicznego ku czci św. Józefa.
Polskie ślady
Dla zrozumienia historii kultu św. Józefa i jego znaczenia w diecezji wrocławskiej koniecznie należy rozświetlić tło czci wobec świętego w pozostałych diecezjach w średniowiecznej Polsce.
Rozwój kultu liturgicznego, jego kształtowanie i zasięg oraz drogi, jakimi był przenoszony, można prześledzić na podstawie analizy zachowanych dawnych ksiąg wykorzystywanych w sprawowaniu oficjalnej liturgii Kościoła katolickiego.
Najstarszym kodeksem, w którym można natrafić na ślady kultu św. Józefa, jest benedykcjonał (księga liturgiczna zawierająca obrzędy błogosławieństw) krakowski z ok. 1060 r., sprowadzony do Krakowa z opactwa benedyktyńskiego św. Emmerama w Ratyzbonie lub z opactwa w Mondsee w Austrii, które również znajdowało się pod kontrolą biskupów ratyzbońskich.
Przechowywana w Krakowskiej Bibliotece Kapitulnej księga zawiera benedykcję: de Ioseph, nutritore Domini, która umieszczona została pomiędzy świętami ku czci: św. Gertrudy (17 marca) oraz św. Benedykta (21 marca).
Warto zauważyć, iż ten najstarszy ślad kultu odwoływał się nie do Józefa jako Oblubieńca NMP, ale w swojej atrybucji akcent skierowany został na tajemnicę św. Józefa jako Żywiciela Pańskiego.
Kolejne bardzo lakoniczne ślady tego kultu zauważalne są w księgach liturgicznych z Małopolski z XIV w., jednak zawierały one jedynie wzmiankę kalendarzową: Ioseph nutritor Domini, a zatem znów odwoływano się do wątków chrystologicznych w życiu św. Józefa. Według historyków liturgii badających zagadnienie kultu św. Józefa, w królewskim Krakowie mszały oraz brewiarze pochodzące dopiero z XV w. zawierały stosowne formularze i modlitwy o św. Józefie. Dodać należy, że w dawnej stolicy Polski święto miało co prawda najwyższą rangę obchodu znanego w tej diecezji (ryt duplex), jednak przeżywano je wyłącznie jako wewnętrzne święto kościelne (tzw. festum chori), na co wskazywał czarny kolor inkaustu użyty w zapisie kalendarzowym.

Osobliwością tej decyzji Stolicy Apostolskiej był fakt, iż sam papież (Francesco della Rovere) od dziecka związany był z zakonem franciszkanów: pobierał u nich nauki, w późniejszym czasie stał się znanym i niezwykle cenionym teologiem i kaznodzieją, prowincjałem franciszkanów w Ligurii, a w 1464 r. stanął na czele całego zakonu. Jego pochodzenie ze zbiedniałej rodziny oraz wpływ nauki o ubóstwie propagowanej w zakonie z pewnością odegrały rolę we wprowadzeniu obchodu liturgicznego ku czci św. Józefa.
Polskie ślady
Dla zrozumienia historii kultu św. Józefa i jego znaczenia w diecezji wrocławskiej koniecznie należy rozświetlić tło czci wobec świętego w pozostałych diecezjach w średniowiecznej Polsce.
Rozwój kultu liturgicznego, jego kształtowanie i zasięg oraz drogi, jakimi był przenoszony, można prześledzić na podstawie analizy zachowanych dawnych ksiąg wykorzystywanych w sprawowaniu oficjalnej liturgii Kościoła katolickiego.
Najstarszym kodeksem, w którym można natrafić na ślady kultu św. Józefa, jest benedykcjonał (księga liturgiczna zawierająca obrzędy błogosławieństw) krakowski z ok. 1060 r., sprowadzony do Krakowa z opactwa benedyktyńskiego św. Emmerama w Ratyzbonie lub z opactwa w Mondsee w Austrii, które również znajdowało się pod kontrolą biskupów ratyzbońskich.
Przechowywana w Krakowskiej Bibliotece Kapitulnej księga zawiera benedykcję: de Ioseph, nutritore Domini, która umieszczona została pomiędzy świętami ku czci: św. Gertrudy (17 marca) oraz św. Benedykta (21 marca).
Warto zauważyć, iż ten najstarszy ślad kultu odwoływał się nie do Józefa jako Oblubieńca NMP, ale w swojej atrybucji akcent skierowany został na tajemnicę św. Józefa jako Żywiciela Pańskiego.
Kolejne bardzo lakoniczne ślady tego kultu zauważalne są w księgach liturgicznych z Małopolski z XIV w., jednak zawierały one jedynie wzmiankę kalendarzową: Ioseph nutritor Domini, a zatem znów odwoływano się do wątków chrystologicznych w życiu św. Józefa. Według historyków liturgii badających zagadnienie kultu św. Józefa, w królewskim Krakowie mszały oraz brewiarze pochodzące dopiero z XV w. zawierały stosowne formularze i modlitwy o św. Józefie. Dodać należy, że w dawnej stolicy Polski święto miało co prawda najwyższą rangę obchodu znanego w tej diecezji (ryt duplex), jednak przeżywano je wyłącznie jako wewnętrzne święto kościelne (tzw. festum chori), na co wskazywał czarny kolor inkaustu użyty w zapisie kalendarzowym.

O żywotności kultu Karmiciela Chrystusa i jego popularności na Śląsku w XIV w. świadczą także księgi liturgiczne z innych miejscowości. Na uwagę zasługują: mszał z kościoła parafialnego w Paczkowie pochodzący z 1366 r., podobny kodeks wykorzystywany w kolegiacie głogowskiej pw. NMP, pochodzący z 1380 r., oraz XIV-wieczne księgi z kościoła parafialnego pw. św. Jakuba i św. Agnieszki w Nysie. Wszystkie te księgi w kalendarzu liturgicznym zawierają notę o obchodzie dnia 19 marca ku czci św. Józefa Żywiciela Pańskiego.
Warto nadmienić, że również w śląskich opactwach cysterskich w XIV w. (cystersi śląscy odcisnęli trwałe piętno na kształt liturgii wrocławskiej) szerzono kult św. Józefa. Świadczą o tym kalendarze liturgiczne zawierające zapis kalendarzowy na dzień 19 marca: Ioseph, nutritoris Domini.
Do dziś nierozwiązanym problemem pozostaje fakt, iż drukowane księgi z przełomu XV i XVI w. nie zawierają wspomnienia św. Józefa. Dowodem na to jest brewiarz wrocławski z 1499 r. Duchowni korzystający z tej księgi godzin kanonicznych ręcznie dopisali do kalendarza dołączonego do tego kodeksu notatkę na dzień 19 marca: „Ioseph nutritoris Domini”. Późne księgi wrocławskie zawierały jednak formularz z tekstami modlitw ku czci św. Józefa, ale włączony został do końcowej części Proprium Sanctorum, a nie pod datą 19 marca. W formularzach tych występowała również sekwencjapoświęcona Józefowi: Gaude Ioseph, fili David, która poza diecezją wrocławską znana była w brewiarzu włocławskim z 1502 r. wydanym w Norymberdze i w brewiarzach płockich wydanych w latach 1519–1520. Utwór ten ma podwójne znaczenie. Po pierwsze, jest to utwór własny prozy liturgicznej powstały w diecezji wrocławskiej, a zatem zawiera myśl teologiczną i duchowość wypracowaną w środowisku śląskim. Po drugie, jak podają historycy muzyki kościelnej sekwencja ta, co jest jedynym przypadkiem w Polsce, wykorzystana była równocześnie jako hymn brewiarzowy w 1502 r.
O św. Józefie na synodach wrocławskich
Omawiając zagadnienie kultu św. Józefa na Śląsku, należy zwrócić uwagę na materiały źródłowe dotyczące reform kościelnych związanych z odnową po Soborze Trydenckim. Otóż przeglądając akta synodów wrocławskich, można natrafić na archiwalia dotyczące synodu diecezjalnego zwołanego przez biskupa wrocławskiego Marcina Gerstmanna (1574–1585; określony został jako biskup reformator, szukający dialogu i pokoju ze śląskimi luteranami) w 1580 r. Zgodnie z postanowieniem synod ten miał dotyczyć przede wszystkim przyjęcia w całej diecezji akt i konstytucji synodu prowincjalnego episkopatu polskiego obradującego w Piotrkowie w 1577 r., na którym z kolei w całej prowincji kościelnej przyjęto reformy Kościoła wynikające z decyzji Soboru Trydenckiego.
Zgodnie z odnową soborową i reformą liturgiczną zrewidowano martyrologium i kalendarze, znosząc znaczną liczbę świąt i uroczystości ku czci świętych.
Przyjmując postanowienia synodu piotrkowskiego, również diecezja wrocławska zobowiązała się do ujednolicenia i zaprowadzenia rytu rzymskiego jako jedynie obowiązującego w Kościele lokalnym.