Ojciec Maciej Zięba OP 1954–2020

Mądry, wnikliwy i po cichu charyzmatyczny

Miałem zaszczyt cieszyć się przyjaźnią Ojca Zięby przez blisko 20 lat i myślę, że tak jak wszyscy inni, wiedziałem, że obcuję z kimś niezwykłym w jego odrębności: niepodobnym do innych księży, niepodobnym do innych nauczycieli, niepodobnym do innych uczonych, niepodobnym do innych przyjaciół.
Jak znaleźć słowa, które wyrażą taką odrębność?
W odniesieniu do człowieka dotkniętego świętością tak jak Ojciec Zięba, zasadne jest pytanie: którą z postaci biblijnych najbardziej przypominał?
Czy był Mojżeszem? Amosem? Może Eliaszem? Odpowiedź brzmi: żadnym z nich i każdym z nich.
Zaczynając od Księgi Rodzaju, był on najbardziej w stylu Jakuba: człowieka z niezachwianą wiarą we Wszechmocnego, ale jednocześnie kogoś cierpkiego i umniejszającego w stosunku do samego siebie, świadomego własnych słabości.
Podobnie jak Mojżesz, nie pożądał władzy; zawsze miało się wrażenie, że w świetle jupiterów czuł się nieco nieswojo. Był przywódcą bardzo szanowanym, podziwianym i kochanym, ale niemal wbrew sobie. O wielkim Mojżeszu Pismo mówi nam, że był najskromniejszym ze wszystkich ludzi (Lb 12, 3). To samo można powiedzieć o drogim Ojcu Ziębie. Zawsze wykazywał głębokie zrozumienie i empatię dla słabości ludzkiej kondycji. Jestem pewien, że w swojej modlitwie, podobnie jak Mojżesz, wstawiał się u Boga, prosząc o przebaczenie słabości i grzechów swojej trzody. Jednocześnie był o wiele bardziej cierpliwy niż Mojżesz i znacznie mniej gniewny.
Jeśli przypominał któregoś z Sędziów, to najbardziej Gedeona w jego wrodzonej nieśmiałości, połączonej jednak z ujawniającą się w chwilach próby imponującą odwagą, czego dowodem jest chociażby rola, jaką odegrał w Solidarności.
Spośród Proroków był zdecydowanie Izajaszem II (rozdz. 40, 1) – «Pocieszcie, pocieszcie mój lud!» – mówi wasz Bóg – nie zaś Izajaszem I (rozdz. 1, 2) – Pan przemawia: «Wykarmiłem i wychowałem synów, lecz oni wystąpili przeciwko Mnie». Tolerancyjny i otwarty, co jednak nie podważało jego mocno zakorzenionych przekonań. Miał w sobie nawet odrobinę Jeremiasza.
W swoich tekstach był ostrożny, a nawet podejrzliwy wobec zbyt ciepłych relacji między Kościołem a państwem. Był zdecydowanie Prorokiem, który stał u bramy i mówił Prawdę władzy – w tym władzy kościelnej.
Podobnie jak w przypadku Jeremiasza, władze kościelne spoglądały na niego od czasu do czasu z pewnym strachem – strachem przed jego oryginalnością i nieustraszonością w umówieniu prawdy jako sługa Pana.
Niewątpliwie w swoim przesłaniu, w swoim nauczaniu, przez swoje świadectwo życia i przykład był Micheaszem: Powiedziano ci, człowiecze, co jest dobre.
I czegoż żąda Pan od ciebie, jeśli nie pełnienia sprawiedliwości, umiłowania życzliwości i pokornego obcowania z Bogiem twoim? (Mi 6, 8) Czyż to nie jest Ojciec Zięba? Czy to nie mogłyby być także jego słowa?
A co z księgami dydaktycznymi: Przysłów, Eklezjastesa? Ojciec Zięba był prawdziwym uczonym – krynicą mądrości – hojnie dzielącym się mądrością; przez całe życie był nauczycielem, przez całe życie był uczniem.
Niejednokrotnie byłem świadkiem tego, jak uczył – uzdolniony, wnikliwy i po cichu charyzmatyczny – ale także zawsze słuchający z uwagą i szacunkiem.
Talmud zawiera takie piękne powiedzenie: „Wiele nauczyłem się od moich nauczycieli, jeszcze więcej od moich kolegów, a najwięcej od moich uczniów”. Mam przeczucie, że Ojciec Zięba mógłby dostrzec siebie w tym powiedzeniu. Niech spoczywa w pokoju.

JOSEPH H.H. WEILER
NOWY JORK
Tłumaczenie: AGATA WIĄCEK

Dziękujemy

Po śmierci o. Macieja Zięby najczęściej słyszałem, że umarł, kiedy najbardziej jest nam potrzebny.
W czasach przesady, łatwego hejtu na Kościół – Maćka erudycja, wiedza i logika pozwalały odeprzeć nieuzasadnione ataki.
Tak, był nam potrzebny, ale z drugiej strony zostawił swoje teksty, książki i wychowanków przesiąkniętych Maćkowym myśleniem. Może więc w chrześcijańskim duchu nie narzekajmy, tylko podziękujmy za to, co zostawił. Choć też, jak każdemu, kto o. Macieja znał, mam pokusę powrotu do rozmów z nim spędzonych, wspominania pożyczanych sobie książek czy wdzięczności za młodych ludzi, których Ojciec formował i ulepszał, za telefony w pandemii z pytaniem „Jak tam, Jarek, dajesz radę?”. Oczywiście, że za to dziękuję, ale może ważniejsze jest to, co nam Maciej zostawił jako zadanie do wykonania.
Mój subiektywny wybór to: 1. Wierność prawdzie, zresztą to charyzmat dominikański. Prawdzie wobec osób i instytucji, które się kocha. Maciej z jednej strony krytykował Kościół, z drugiej konsekwentnie go bronił. Zwalczał fałszywe mity, dziś powinniśmy rzec fake newsy, o średniowieczu i oświeceniu, o inkwizycji, o oświeceniowym, a nie chrześcijańskim pochodzeniu praw człowieka i u końca swego życia bronił dobrego imienia Jana Pawła II, swojego nauczyciela, mentora. To, że pod koniec tego roku i swego życia trzeba było bronić przed fałszywymi sądami Polskiego Papieża, bardzo Go bolało.
2. Szacunek do nauki i racjonalności przy jednoczesnym zwalczaniu scjentyzmu, czyli kultu mitu nauki bez zrozumienia jej istoty. Maciek jako absolwent uniwersyteckiej fizyki świetnie rozumiał ograniczenia nauki, niepewność pomiarów i zasadę nieoznaczoności. Jako fizyk widział niedopuszczalne uproszczenia przede wszystkim w naukach humanistycznych i ostrzegał, iż taka przesada może prowadzić do daleko idących złych konsekwencji.
3. Miłość do Europy, jej korzeni i cywilizcji, którą stworzyła. Widział jej kryzys, odrzucanie aksjologii, na której została zbudowana jej potęga. Nie był tu optymistą, lecz jednocześnie z zapalczywością szukał znaków nadziei na lepsze jutro naszego kontynentu.

A Ty, Ojcze Macieju,
niczym nasz trener…

Piszę w imieniu setek, może nawet tysięcy młodych ludzi, którzy przez ostatnie 25 lat pojawiali się w wielkim dziele Ojca Macieja, jakim jest Instytut Tertio Millennio. To tam studenci, doktoranci i młodzi dorośli mieli okazję dyskutować o palących problemach społecznych, o Kościele, Polsce i świecie. Ojciec Maciej zaś pokazywał nam głębię i aktualność myśli Jana Pawła II, tłumaczył społeczne nauczanie Kościoła, przedstawiał historię „Solidarności”. Był naszym duszpasterzem, ale też przewodnikiem i mentorem. Uczył nas, jak sam mówił, filoeklezjalnego antyklerykalizmu. Pokazywał, że poszukiwanie prawdy i piękna powinno stać u podstaw naszej działalności. Ojciec stworzył przestrzeń, w której mogliśmy wzrastać nie tylko intelektualnie czy społecznie, ale także duchowo. W Instytucie powstawały serdeczne znajomości, przyjaźnie oraz zawiązywały się miłości na całe życie. Młodzi, którzy przed kilkunastu laty brali udział w szkołach zimowych, teraz przyjeżdżają na spotkania środowiska z całymi rodzinami. Dzięki Ojcu mieliśmy możliwość spotkać największych światowych intelektualistów i rozmawiać z nimi o Janie Pawle II, o Kościele, o stojących przed Zachodem wyzwaniach.
Ojciec lubił także sport, ponieważ uczy on nie tylko siły woli, ale pomaga też lepiej poznać charakter człowieka. Dlatego oprócz intelektualnych dysput i spotkań z gośćmi tradycją na naszych wspólnych wyjazdach były mecze siatkówki czy piłki nożnej. A Ty Ojcze, niczym trener, przypatrywałeś się każdemu zagraniu. Pamiętam, jak w Laskach w październiku 2019 r., gdy wypisano Cię ze szpitala – choć ledwie kilka dni wcześniej byłeś w stanie krytycznym, kazałeś się wieźć na wózku inwalidzkim na murawę, by oglądać nasze wysiłki. Zresztą wtedy, zamiast nabierać sił po operacji, nie wyobrażałeś sobie, by nie przyjechać na doroczne spotkanie w Laskach.

Przede wszystkim
zakonnik i kapłan

Niełatwy rok 2020 zakończyła smutna wiadomość: w swoim rodzinnym Wrocławiu 31 grudnia zmarł dominikanin Maciej Zięba. Z Wrocławia, miejsca narodzin Dietricha Bonhoeffera, pochodziła także Edith Stein, św. Teresa Benedykta od Krzyża. Choć w przeciwieństwie do tej dwójki świadków Chrystusa Ojciec Zięba nie był męczennikiem, on także oddał życie Jezusowi i Kościołowi, a czyniąc to, wycierpiał wiele.
Jego życie zasadniczo zmieniła pierwsza pielgrzymka Jana Pawła II do Polski w czerwcu 1979 r. Usłyszawszy wymowne wezwanie Papieża nawołujące Polaków do odrzucenia komunistycznej kultury życia poprzez przywrócenie prawdy o sobie jako o narodzie, Ojciec Zięba, wówczas jeszcze młody student fizyki, pomyślał: „Być może będziemy zmuszeni żyć i umrzeć w komunizmie. Ale mogę przeżyć to życie, nie będąc kłamcą”. Okazje, by dotrzymać tego wewnętrznego postanowienia, zaczęły mnożyć się, gdy jesienią 1980 r. narodziła się Solidarność. Maciej Zięba nie zwlekał z działalnością i zaczął pracować nad „Tygodnikiem Solidarność”, jedną z kluczowych publikacji tego ruchu, wraz z Tadeuszem Mazowieckim, który miał w 1989 r. zostać pierwszym niekomunistycznym premierem we współczesnych dziejach Polski. To w tym niespokojnym czasie usłyszał on powołanie do życia zakonnego i do kapłaństwa. W 1981 r. dołączył do polskiej prowincji Zakonu Braci Kaznodziejów, a w 1987 r. otrzymał święcenia kapłańskie. Jedenaście lat później wybrano go na prowincjała, a pod jego przewodnictwem polscy dominikanie stali się jedną z najbardziej dynamicznych religijnych wspólnot w posoborowym Kościele.
Choć Ojciec Zięba zdecydowanie był osobowością obecną w sferze publicznej i chętnie udzielał się w debatach na tematy kulturowe, polityczne i kościelne, uważał się on przede wszystkim za zakonnika i kapłana, według którego to dominikanki klauzurowe, których kontemplacyjne powołanie pielęgnował, są – jak to kiedyś ujął – „duchowym rdzeniem” polskiej prowincji dominikańskiej. Gwiazdą przewodnią Macieja Zięby był Jan Paweł II, który wyrażał swoją sympatię dla polskiego zakonnika, zawsze zwracając się do niego zdrobniale w ich korespondencji. Ojciec Zięba odpłacił swojemu mentorowi za jego względy tytaniczną pracą na rzecz urzeczywistnienia jego myśli i duszpasterskiej wizji w polskim katolicyzmie.
Nie było to proste zadanie. Ogromne zaangażowanie emocjonalne Polski w dzieło i życie jej najwspanialszego syna powstrzymywało Kościół w Polsce od zmierzenia się z oryginalnością i głębią nauczania Papieża. W świecie leczącym się z totalitaryzmu przyzwyczajenie do autorytarnej postawy duchowieństwa, która pomogła polskiemu katolicyzmowi przetrwać nazizm i komunizm, mogło stanowić przeszkodę na drodze do duszpasterskiej kreatywności i ewangelizacji.
To, że Jan Paweł II ufał, że Ojciec Maciej wyjaśniał Polskiego Papieża Polakom tak, jak Polski Papież chciał być zrozumiany, potwierdziło się, gdy Maciej Zięba koordynował opracowywanie materiałów na triumfalną pielgrzymkę Papieża do Polski w czerwcu 1997 r.

Ogromnie wiele
jest do wygrania

Mam przed oczami wspólną Mszę św., którą Ojciec odprawiał w ostatnią niedzielę grudnia w swoim pokoju. Powiedział do mnie wówczas „cześć Kubuś”, choć raczej nie zdrabniał imienia. Było to nasze ostatnie spotkanie. Noc z 30 na 31 grudnia, w której odszedł Ojciec Maciej, ostatni dzień roku, to wszystko domknięte jakby w księdze czasu. Rzeczywistość końca 2020 roku zdaje się być przesiąknięta Jego spojrzeniem, które było zawsze niepowtarzalną mieszanką racjonalności umysłu, czystości rozumowania, z ciepłem, serdecznością i przyjaźnią. Szczególnie ta sfera intelektualna i wytworzona przez Ojca kuźnia myśli była przestrzenią otwartą, wolną i przede wszystkim inspirującą dla wszystkich poszukujących. Przestrzenią, która wychodziła i wychodzi naprzeciw współczesnym areopagom, pustelnią oddychającą pryzmatem przyzwoitości i szacunku w poszukiwaniu wartości.
Niezwykle budującym doświadczeniem, co nie jest rzadkim odkryciem, były dla mnie szkoły – zimowa i jesienna, a także Laski i Tertion – wyjazdy oraz spotkania organizowane przez Instytut Tertio Millennio. Ciekawi ludzie, uczące treści, niecodzienna atmosfera. To wszystko stopniowo tworzyło obraz intelektualnej wspólnoty. Wielość w jedności – to chyba najpiękniejsze wyrażenie szerokiego kręgu osób, dla których charyzmatyczna postać tego dominikanina o orlim nosie była ważna po ludzku i duchowo potrzebna.
Z czasem rodziła się moja duchowa więź z Ojcem. Podsunięta lektura, artykuł w gazecie, spowiedzi, wyjazdy, rozmowy. Pamiętam, jak opowiadał nam, że wiara, która nie tworzy kultury, zamyka się w syndromie oblężonej twierdzy, jest źle przeżyta. Gestykulował, nakreślał idee, naprowadzał i wspierał. Jego optyka potrafiła dostrzec niedociągnięcia także w Kościele, konkretnie i otwarcie nazywała problemy naszych czasów i szukała odpowiedzi.
Uczył nas siły rozmowy jako klucza do zrozumienia świata, jego różnorodności, odmienności, a przez to zrozumienia siebie. Stąd zresztą to słynne stwierdzenie, że Zięba był księdzem, który potrafi porozumieć się z każdym: wierzącym, niewierzącym, wątpiącym i szukającym. Trochę smutne, że wydaje się to czymś wyjątkowym.