SUB TUUM PRAESIDIUM CONFUGIMUS

Kult Czternastu Świętych Wspomożycieli – bezpieczeństwo chrześcijan w dawnych wiekach

Jedną z najciekawszych osobliwości kultu świętych związanych
z ludzkim bezpieczeństwem zarówno fizycznym i materialnym, jak i duchowym
jest grupa Czternastu Świętych Wspomożycieli. Wobec obecnych lęków i zagrożeń
warto zadbać o bezpieczeństwo fizyczne i zdrowotne, nie zapominając jednak
o bezpieczeństwie duchowym.

KS. STANISŁAW WRÓBLEWSKI

Ziębice

Czternastu Świętych Wspomożycieli, obraz z XVIII w. z kościoła
parafialnego pw. św. Małgorzaty w Bruttig, Niemcy

WIKIMEDIA COMMONS CC BY-SA 4.0

Z hagiografii i historii Kościoła wiadomo, iż istniało wiele grup świętych patronów, zazwyczaj były to osoby, które wspólnie poniosły śmierć w tym samym miejscu, w tych samych okolicznościach i z tego samego powodu. Czasem była to grupa krewnych, przyjaciół czy współpracowników i dotyczyła najczęściej, co zrozumiałe, męczenników.
Do grupy Czternastu Świętych Wspomożycieli przynależą święci:
ACHACY/ACHACJUSZ (†305/307), oficer rzymskich legionów pochodzący z Kapadocji. Torturowany i następnie ścięty mieczem w Konstantynopolu za czasów cesarza Dioklecjana, męczennik, patron chorych na trąd.
BARBARA (†306), dziewica. Według legend więziona w wieży przez ojca, który nie chciał dopuścić do poślubienia przez Barbarę ukochanego. Miała zostać ścięta mieczem przez ojca; męczennica, patronka górników, „Pani ognia” – orędowniczka w zawodach związanych z ogniem i pirotechniką; patronka dobrej śmierci – ze względu na Komunię Świętą pod dwiema postaciami, jaką przed śmiercią przyniósł jej anioł. Jej kult był bardzo rozpowszechniony w całym Kościele. W średniowiecznej diecezji wrocławskiej czczono św. Barbarę w wysokim rycie duplex jako święto nakazane z dniem wolnym od pracy. Według schematyzmu z XIX stulecia w średniowieczu poświęcono jej 31 obiektów sakralnych, w tym osiem szpitali.
BŁAŻEJ (†ok. 316), biskup Sebasty, według tradycji uleczył w więzieniu chłopca, który zadławił się ością. Męczennik ścięty mieczem, patron chorych na gardło i krwotoki. Jego kult przeszedł do diecezji wrocławskiej z Nadrenii, gdzie od IX w. znajdowały się jego relikwie dzięki misjonarzom przybyłym do metropolii gnieźnieńskiej. Obchód liturgiczny św. Błażeja klasyfikował się w niskim rycie IX-lekcyjnym. Kościół pw. św. Błażeja i św. Sperata znajdował się w Oławie, pełniąc funkcję fary, poświadczony został w bulli papieża Innocentego III z 12 VIII 1201 r.
CYRIAK (†304/305), diakon, według hagiografii w czasie uwięzienia uzdrowił z opętania Artemię, córkę cesarza Dioklecjana. Odzyskał wolność i udał się do Persji. Po powrocie po raz kolejny aresztowany wraz z towarzyszami, a następnie stracony przy drodze ostyjskiej w Rzymie. Jego kult był powszechny w Kościele, wpisany był do Depositio martyrum oraz Martyrologium Hieronymianum z V w. po Chr. Relikwie świętego znajdowały się w Italii, Bawarii i w innych częściach Niemiec.
DIONIZY (†ok. 258), pierwszy biskup Paryża, misjonarz przybyły z Rzymu, męczennik, ścięty mieczem. Stąd przedstawiany jest jako Kefaloforos – niosący swoją głowę, co nawiązuje do legendy, jakoby miał zanieść swoją głowę na miejsce pochówku, które sam sobie obrał. Patron cierpiących na bóle głowy i choroby pochodne. W 625 r. na jego grobie wzniesiono bazylikę ku jego czci oraz klasztor, który stał się mauzoleum królów francuskich. Jego kult w diecezji wrocławskiej pochodzi z dawnych XII-wiecznych kalendarzy kurii rzymskiej. Wspomnienie obchodzono w bardzo niskim rycie III-lekcyjnym.
ERAZM (†ok. 303), biskup Fomio, męczennik, był torturowany poprzez usunięcie wnętrzności i nawijanie ich na korbę, z którą jest przedstawiany w ikonografii. Orędownik w chorobach brzucha, patron marynarzy i żeglarzy. Jego relikwie znajdowały się w wielu miastach Italii, stąd obecność świętego w wielu kalendarzach i jego popularność. W diecezji wrocławskiej czczony w wysokiej randze święta duplex. Zawdzięcza to temu, iż jego relikwie przechowywane były w klasztorze wrocławskich premonstratensów (norbertanów), którzy już w XIII w. czcili świętego dniem wolnym od pracy (festum fori). Św. Erazmowi poświęcony był w średniowiecznej diecezji wrocławskiej jeden kościół, fara w Jeleniej Górze, której patrocinium poświadczone zostało w źródłach w 1449 r.
EUSTACHY/PLACYD (†ok. 118), oficer i dowódca legionów rzymskich na Bliskim Wschodzie. Jego żywot znany jest wyłącznie z legend. Według jednej z nich Eustachemu objawił się Chrystus pod postacią jelenia ze świecącym krzyżem w centrum poroża; orędownik i patron osób doświadczających wątpliwości i kryzysów wiary oraz przeciwności losu. Kult świętego na Śląsku przeniknął z liturgicznych ośrodków niemieckich.
IDZI (†ok. 720), pustelnik z okolic Arles we Francji. Według opisów hagiograficznych żywił się mlekiem łani, którą próbował upolować król Gotów Wamba. Strzała ugodziła jednak Idziego. Król w ramach rekompensaty podarował ten teren pustelnikowi, który założył w tym miejscu opactwo znane pod jego imieniem jako Saint-Gilles. Patron chorych na epilepsję, zbłąkanych, matek karmiących dzieci, cierpiących na choroby psychiczne. Rozgłos i wielką popularność świętemu przyniosły cuda czynione za jego wstawiennictwem oraz fakt, iż jego sanktuarium znajdowało się na szlaku pielgrzymim do Santiago de Compostela. Jego kult na Śląsku przyjęty został z ksiąg liturgicznych kurii rzymskiej. Wybór jego patrocinium dla kościołów świadczy o ich dawnej metryce, np. w Krakowie jest to kościół z ok. 1086 r., we Wrocławiu najstarsza kolegiata śląska nosząca jego wezwanie pochodzi sprzed 1138 r.
JERZY (†ok. 284/303), oficer rzymskich legionów, postać owiana wieloma legendami i tradycjami. Aresztowany i torturowany za wyjawienie swojej chrześcijańskiej wiary. Męczennik, ścięty mieczem. Główny patron rycerzy i walczących za wiarę. Szczególny orędownik przywoływany przy zarazie dżumy, trądu, chorób skóry i wenerycznych. Tradycja o zabiciu smoka pochodzi z XII w. Jeden z najpopularniejszych świętych, czczony przez rycerzy, władców, krzyżowców udających się na wyprawy krzyżowe do Ziemi Świętej przez całe średniowiecze, jego kult szerzyły zakony rycerskie posiadające swoje klasztory i placówki w całej Europie. W diecezji wrocławskiej jego święto w kalendarzach liturgicznych złączone było do XIV w. ze św. Wojciechem, następnie rozdzielono je na dwie oddzielne uroczystości kościelne. Wpływ na rangę i popularność kultu św. Jerzego na Śląsku miał niewątpliwie fakt, iż od 1151 r. we wrocławskiej katedrze przechowywano jego relikwie przywiezione przez bpa Hieronima z Rzymu. O znaczeniu jego kultu w kulturze religijnej społeczeństwa świadczy fakt, iż w średniowieczu dedykowano św. Jerzemu 53 obiekty kultu, w tym 13 szpitali.
KATARZYNA ALEKSANDRYJSKA (†300/305), postać na poły legendarna. Brak bowiem źródeł z epoki potwierdzających jej życie i męczeństwo. Żywot spisany został dopiero w VI w. Uznawana była za młodą kobietę o zachwycającej urodzie i intelekcie. Według hagiografii w czasie swojego uwięzienia nawróciła na chrześcijaństwo wszystkich uczonych z dworu cesarskiego, wraz z samą cesarzową.

Torturowana na kole, poniosła śmierć męczeńską przez ścięcie. Patronka francuskich teologów i filozofów. Orędowniczka przyzywana w obawach, lękach. Rozwój kultu św. Katarzyny na Śląsku wiąże się z czcią wobec wszystkich Czternastu Wspomożycieli, przyczyniły się do niego także wrocławskie dominikanki, które poświęciły jej swój konwent. W diecezji wrocławskiej obchód ku jej czci uplasowany był w randze wysokiego święta duplex z dniem wolnym od pracy. Na Śląsku jej patrocinium nosiło ponad 60 obiektów sakralnych (kościoły, kaplice, szpitale).
KRZYSZTOF (†ok. 250), postać legendarna, męczennik, którego na różne sposoby chciano odwieść od wiary chrześcijańskiej, a w końcu po torturach ścięto. Najbardziej znana legenda dotyczy przeniesienia dzieciątka Jezus przez rzekę, stąd nazywano go – „Niosący Chrystusa”. Stał się patronem wszystkich podróżujących i posługujących się pojazdami. Wzywany jako orędownik przed zagrażającymi żywiołami oraz zarazą. Najstarszym śladem kultu jest wystawiona ku jego czci bazylika w Chalcedonie z 454 r. W diecezji wrocławskiej w średniowieczu jego święto obchodzono w rycie IX-lekcyjnym. We Wrocławiu dedykowano kościół ku jego czci, noszący pierwotnie wezwanie św. Marii Egipcjanki.
MAŁGORZATA Z ANTIOCHII/MARYNA (†ok. 307), postać legendarna, męczennica, ścięta mieczem. Według opowieści hagiograficznych została aresztowana za wyznawanie wiary chrześcijańskiej. Zamknięta w celi miała widzenie demona pod postacią smoka i otaczających go węży. Smok połknął Małgorzatę, która ocaliła życie, rozcinając mu brzuch krzyżem, który miała w ręce. W ten sposób legendy chciały wykazać zwycięstwo wiary i trwanie przy niej do końca.
Kult Małgorzaty jako patronki przywoływanej w chwilach porodu rozpowszechnił się w średniowieczu. W diecezji wrocławskiej jej święto jako nakazane z dniem wolnym od pracy miało wysoką podwójną rangę rytu. Poświęcono jej 11 kościołów i kaplic. W dawnych wiekach na Śląsku w dzień św. Małgorzaty rozpoczynano żniwa. Dla rolników był to dzień rozliczeń finansowych za okres dzierżawy gruntów. Zgodnie z ówczesnym prawem, wobec zmian własności roli lub jej dzierżawy, ten miał prawo do zbiorów, kto w dniu św. Małgorzaty był w posiadaniu ziemi.
PANTALEON (ok. †305), lekarz, męczennik, bezpłatnie leczył ludzi w imię Boże i na Jego chwałę. Został aresztowany i torturowany, by wyrzekł się chrześcijaństwa, czego nie uczynił, przez co został ścięty. Bardzo popularny święty już we wczesnym średniowieczu, którego kult szerzony był na Wschodzie, gdzie włączony został do grupy tzw. Niezawodnych wstawienników (grec. Agioi Anargyroi). Od IX w. jego relikwie odbierały cześć w Kolonii, dokąd przywiózł je z Konstantynopola abp Gero. Patron lekarzy, osób wyczerpanych, chorych na gruźlicę. W diecezji wrocławskiej jego kult ograniczony był wyłącznie do wspomnienia liturgicznego jako najniższego celebrowanego rytu.
WIT (†ok. 304), młodzieniec męczennik. Dzieła hagiograficzne poświęcone św. Witowi w większości opierają się na legendach tworzonych z myślą o budowaniu wiary wśród chrześcijan, dlatego zawsze oparte są na faktach. Wit pochodził z Sycylii. Jako młody chłopak został uwięziony i torturowany, przez co chciano go zmusić do wyrzeczenia się wiary w Chrystusa. Miał być męczony w kotle z wrzącą wodą lub olejem, następnie rzucony na pożarcie dzikim zwierzętom. Kult Wita jest bardzo stary, stąd trudno obecnie oddzielić fikcję od faktów. Jest patronem chorych na pląsawicę (taniec św. Wita), kąsanych przez węże i dzikie zwierzęta, chorych nerwowo.
Do diecezji wrocławskiej kult św. Wita przybył wraz z czeskimi wpływami kulturowymi i religijnymi (patron Pragi i jej katedry, gdzie przechowywano jego relikwie). Jego obchód celebrowano w niskim rycie III-lekcyjnym wraz ze św. Modestem. W średniowieczu w diecezji poświęcono mu dwa obiekty sakralne: kaplicę w katedrze wrocławskiej o poświadczonym wezwaniu w 1484 r. oraz kościół parafialny w Sadlnie (obecnie w granicach miasta Ząbkowice Śląskie), który według tradycji ufundowała św. Jadwiga Śląska. Patrocinium św. Wita poświadczone zostało w 1265 r.
Historia kultu
Przedstawiona analiza ukazuje popularność i powszechność Czternastu Wspomożycieli, jaką indywidualnie się cieszyli szczególnie w średniowieczu. Ich kult jako całej grupy narodził się w Austrii i południowych Niemczech, skąd rozpowszechnił się w całej Europie. Swoje apogeum przeżywał w XIV w., choć ołtarze i kościoły ku ich czci wznoszono również w XVIII i XIX w.
Głównym centrum kultu jest bazylika Vierzehnheiligen w miejscowości o tej samej nazwie, położonej k. Norymbergii, która została wzniesiona w XV stuleciu w miejscu, w którym od 1445 r. pasterz Herman Leicht miał widzenia dziecka z czerwonym krzyżem na piersiach stojącego w otoczeniu czternastu innych dzieci. Według tradycji dzieci przedstawiły się jako grupa Czternastu Wspomożycieli, prosząc, by doprowadził do wzniesienia w tym miejscu świątyni. Postarali się o to cystersi, do których należał ten teren, choć długo nie dowierzali tym objawieniom.
Również na Śląsku pojawił się kult tej grupy, zaszczepiony przez opata cysterskiego z Krzeszowa, słynnego reformatora katolicyzmu Bernarda Rosy, który wybudował w Lubawce k. Kamiennej Góry w latach 1685–1687 kościół, stający się głównym miejscem ich kultu. Ze względu na popularność niebiańskich orędowników, ich kult oraz pielgrzymki w 1723 r. wybudowano nową, większą świątynię, w której zawisła seria barokowych obrazów ukazujących wizerunki świętych.
Niestety z całej grupy zachowało się jedynie siedem obrazów. W 1886 r. w trzebnickim Lesie Bukowym lokalny przedsiębiorca Hubert Jantke ufundował neogotycki kościół pw. Czternastu Wspomożycieli. Opiekę nad nim sprawował pustelnik mieszkający
w okolicy.
Niniejsze rozważania nie wyczerpują wszystkich „specjalizacji” i patronatów, jakie wierni przypisywali Czternastu Wspomożycielom. Gdyby przyjrzeć im się szczegółowo, okazałoby się, że święci opiekowali się wszystkimi sferami życia człowieka, szczególnie jeśli chodzi o bezpieczeństwo fizyczne i duchowe. I taki był zasadniczo sens tego kultu – zabezpieczyć siebie i całą społeczność religijną od wszelkich zagrożeń, jakie w mentalności ludzi dawnych wieków mogły przynieść szkody i nieszczęścia.