Henryków skarbiec kultury i sztuki

Najczęściej jest on kojarzony z powstałą w klasztornym skryptorium słynną Księgą Henrykowską.
Jednak rola i ranga opactwa wykracza daleko poza ów cenny zapis.
Dzieje opactwa
Szarych mnichów, jak nazywano niegdyś cystersów, sprowadzono tu z Lubiąża w 1228 r. Rozpoczęte wówczas prace nad budową klasztoru przerwano w związku z najazdem mongolskim w 1241 r., po czym kontynuowano w 2. poł. XIII w., kiedy to ukończono okazałe prezbiterium. Korpus nawowy wzniesiono w dwóch pierwszych dekadach XIV w. Ponieważ od powstania zakonu u schyłku XI w. cystersi nie budowali przy swoich świątyniach wież, więc okazała dzwonnica stanęła w fasadzie zachodniej dopiero w 1608 r., a nieco później zwieńczona została wysokim hełmem (1673). Równolegle wznoszono klasztor, z którego do dzisiaj nie zachowały się żadne większe średniowieczne fragmenty oprócz planu całego założenia, ponieważ został zastąpiony w okresie nowożytnym przez nowy gmach. Okres świetności przypadł dla henrykowskiego cenobium w XIV w., kiedy stało się także nekropolią Piastów ziębickich. Został jednak dramatycznie przerwany w 1. poł. XV w. przez wojny husyckie, które przyniosły rabunki i zniszczenia.
W kolejnym stuleciu wybuchła reformacja, w wyniku czego opactwo podupadło jak dziesiątki innych na Śląsku, w Czechach i na Morawach, jednak nie podzieliło losu wielu z nich i nie zostało zniszczone ani zsekularyzowane.

Polski Henryków
Po wojnie Henryków stał się częścią Polski. W 1946 r. do kościoła przybyli po ponad stuleciu cystersi z opactwa w Szczyrzycu w diecezji tarnowskiej i objęli tutejszą parafię, którą opiekują się do dzisiaj, klasztor zaś został zaadaptowany na technikum rolnicze (1945–1990). Po likwidacji szkoły dzięki kard. H. Gulbinowiczowi gmach stał się częścią Metropolitalnego Wyższego Seminarium Duchownego we Wrocławiu, w którym do 2018 r. funkcjonował pierwszy rok formacji kandydatów do kapłaństwa, tzw. annus propedeuticus.
Od 2002 r. w klasztorze działa także Katolickie Liceum Ogólnokształcące, a w dawnych zabudowaniach gospodarczych Dom Opieki św. Jadwigi Śląskiej prowadzony przez Caritas Archidiecezji Wrocławskiej (1998).

Wnętrze świątyni zachowało wyraźny podział na stosunkowo niewielką część przeznaczoną dla wiernych i znacznie większą dla zakonników, oddzieloną ozdobną kutą kratą umieszczoną pomiędzy dwoma ołtarzami. Jest ono wypełnione niezwykle bogatym wyposażeniem barokowym, na które składa się kilkanaście ołtarzy, ambona, stalle, prospekt organowy i liczne obrazy zawieszone na ścianach nawy głównej, w transepcie, prezbiterium i nawach bocznych. Ich autorami są najwybitniejsi malarze działający na przełomie XVII i XVIII w. na Śląsku z M.L. Willmannem (1630–1706) i jego pasierbem J.Ch. Lišką (1650–1712) na czele. Do najcenniejszych dzieł należą stalle – najbogatsze w Polsce i jedne z najokazalszych w Europie Środkowej.
Ich główna część powstała w 2. poł. XVI stulecia w formach manierystycznych, a pod koniec kolejnego stulecia zostały rozbudowane i zaopatrzone w bogatą dekorację ornamentalną i figuralną (1685–1710). Dwurzędowe siedziska mają płaskorzeźbione zaplecki, w których znajdują się płaskorzeźbione sceny z życia Chrystusa i Maryi oparte na grafikach M. Willmanna wykonanych do Krzeszowskiego modlitewnika pasyjnego (1682), napisanego przez słynnego poetę i mistyka J. Schefflera (Angelusa Silesiusa) oraz opata krzeszowskiego B. Rosę. Na parapetach znajduje się osiem figur nieznanego autora, ustawionych parami od strony głównego wejścia: zakonników, biskupów, kardynałów i papieży wywodzących się z zakonu cystersów. Wizerunki wykonane w drewnie lipowym przez anonimowego mistrza zaliczane są do najwybitniejszych osiągnięć oryginalnego nurtu w rzeźbie barokowej określanego mianem „śląskiej maniery barokowej”.
Podobne przedstawienia możemy zobaczyć w zakrystii. W zwieńczeniu obu części stall znajdują się muzykujące postacie aniołów, tworzące motyw „orkiestry anielskiej”, oraz niewielkie prospekty organowe. Towarzyszą im umieszczone na kartuszach fragmenty Psalmu 150 i „Pieśni trzech młodzieńców” (Dn 3, 51-90). Nad głównym wejściem umieszczone są organy, które posiadają najstarszy zachowany na Śląsku prospekt o trójwieżowej strukturze z pozytywem umieszczonym na parapecie empory (1656–1680).
Zamykający wschodnią część świątyni monumentalny architektoniczny ołtarz główny (1681–1684) powstał najprawdopodobniej wg projektu M. Steinla (1644–1727), który wykonał zdobiące go figury przedstawiające m.in. patronów i fundatorów klasztoru.
Dwa obrazy ukazujące Boże Narodzenie i Chrystusa Zbawiciela świata są dziełem M.L. Willmanna. W prawym ramieniu transeptu znajduje się bogato zdobiona snycerką empora zakonna połączona z klasztorem, z rzeźbionymi przedstawieniami Czterech Cnót Kardynalnych i obrazami J.Ch. Liški ukazującymi Ukrzyżowanie, Matkę Bożą Bolesną oraz Św. Jana Apostoła (1708–1712).