Pierwsze polskie zdanie

Treścią Księgi jest opis dziejów założenia i uposażenia cysterskiego klasztoru w Henrykowie sporządzony w 1269/1270 r. przez opata Piotra (Księga I), a uzupełniony w 1310 r. przez nieznanego nam bliżej brata zakonnego z henrykowskiego konwentu (Księga II). Jest to niewielka książeczka pergaminowa w formacie 16,6 × 25,6 cm, licząca 100 stron, oprawiona w tekturę i skórę, zapisana dość czytelnym pismem, podzielona na dwie „księgi” z dołączonym katalogiem biskupów wrocławskich. Książeczka zdobiona jest kilkoma inicjałami, a na marginesach umieszczono w latach późniejszych cenne uwagi i objaśnienia.
Zapis dziejów klasztoru
Ze wspomnianej Księgi dowiadujemy się, że klasztor cysterski w Henrykowie ufundował i uposażył w 1227 r. naczelny notariusz kancelarii księcia Henryka Brodatego, niejaki Mikołaj, syn Polanina, średnio zamożnego rycerza z ziemi krakowskiej. Jako duchowny Mikołaj osiągnął godność kanonika w katedrze wrocławskiej, co ułatwiło mu następnie objęcie urzędu kancelaryjnego przy osobie potężnego księcia, który władzę swoją umiał rozciągać kolejno na Małopolskę i na Wielkopolskę, zdobywając naczelne stanowisko wśród rzeszy książąt z Piastowskiego rodu. Za zasługi przy osobie księcia Mikołaj doszedł z biegiem czasu do posiadania znacznych obszarów ziemi w okolicach nad Oławą i tu zapragnął założyć i uposażyć klasztor cystersów. Plan swój doprowadził do skutku, skromnie zgadzając się na żądanie księcia, by zaszczyt i zasługa tej fundacji przypadły nie jemu, lecz synowi książęcemu, Henrykowi Pobożnemu.
Cystersi pamiętali jednak o swoim właściwym dobroczyńcy i fundatorze, skoro autor Księgi Henrykowskiej wzywa współbraci do modlitwy za „najbogobojniejszego męża Mikołaja”, i to przed księciem. Mikołaja, a nie księcia, nazywa też „prawdziwym fundatorem tego klasztoru”. Przez jakiś czas konwent cysterski przysłany z Lubiąża zaczął się urządzać i zdawało się, że nikt i nic nie zakłóci jego pomyślnego rozwoju. Tymczasem straszliwy najazd Tatarów na Polskę w 1241 r. niespodzianie pozbawił kraj księcia, a potężne państwo zbudowane talentem i wysiłkiem obu Henryków, Brodatego i Pobożnego, rozpadło się. W tych warunkach zaczęła się rozwijać anarchia, prawa własności zaczęto podawać w wątpliwość, przywracając na nowo tzw. prawo bliższości, na podstawie którego nawet dalsza rodzina mogła unieważnić wcześniejszą transakcję kupna-sprzedaży. Dochodziło do tego zwykle wtedy, gdy z braku świadków i dokumentów nie można było udowodnić legalności transakcji. Na tego rodzaju trudności narażony był również założony niedawno klasztor cystersów w Henrykowie. Wobec tego przełożeni klasztoru henrykowskiego postanowili opisać jak najdokładniej dzieje założenia i stopniowego uposażenia swego klasztoru zarówno na podstawie posiadanych dokumentów, jak i na zasadzie zeznań żyjących jeszcze starszych ludzi, pamiętających, jakim sposobem, w jakich okolicznościach i od kogo klasztor uzyskał lub nabył różne wsie i grunty. Ten ściśle zakreślony praktyczny cel dziełka wpłynął oczywiście na niesłychanie jednostronny w zasadzie dobór materiału informacyjnego i wątku opowiadania; są to wyłącznie szczegóły dotyczące spraw majątkowych, a mianowicie majętności ziemskiej. Nie ma natomiast ani słowa o religijno-kościelnej działalności zakonników lub o budowie klasztoru i kościoła, nie ma też nic z zakresu dziejów politycznych. Charakter jednak spraw wchodzących w grę sprawił, że w opowiadaniu tym przesuwa się wielokrotnie przed naszymi oczami całe ówczesne duchowieństwo w szerokiej hierarchicznej skali i wyższe rycerstwo w charakterze i ziemian, i wyższych urzędników państwowych, jest wreszcie dwór książęcy w swym urzędowym i prywatnym trybie życia.
O sprawach codziennych
Główny wdzięk literacki tego wyjątkowego zabytku polega na prostym, niemal gawędziarskim opowiadaniu o potocznych sprawach codziennego życia naszego społeczeństwa w XIII w. Mimo zacieśnienia tematu Księga Henrykowska dostarcza niemało wiadomości, nieznanych nam z innych ówczesnych źródeł, a dotyczących historii politycznej, zwłaszcza wewnętrznej. Ważne są także dane dotyczące ówczesnego prawa własności ziemi, stosunek różnych warstw ludności do księcia, w tym sposoby zapewnienia sobie jego łaski i przychylności.

Źródło do dziejów Śląska i Europy
Księga Henrykowska jest to zatem jedno z najważniejszych źródeł do dziejów Śląska i nie tylko, gdyż zawiera również wiele wiadomości o charakterze ogólnoeuropejskim. Cystersi bowiem od momentu przybycia na Śląsk byli zawsze integralnie związani z procesami i zjawiskami kulturowymi zachodzącymi w Europie. Dzięki przeprowadzonej w swoim czasie reformie i mądremu zarządzaniu stali się nie tylko popularni i sławni, lecz także prężni i niezmiernie aktywni niemal we wszystkich dziedzinach życia ludzkiego.
Główne zasługi – oprócz utrwalenia wiary i zasad ewangelicznych – położyli cystersi w szerzeniu kultu maryjnego oraz w dziedzinie czysto gospodarczej, jak krzewienie kultury rolnej, hodowlanej i rzemieślniczej. Konwent henrykowski jest tego doskonałym przykładem, a napisana w nim Księga Henrykowska ewidentnym dowodem.