Historia książki Biblią pisana

Proweniencja słowa Biblia jest dziś dość dobrze znana – Pismo Święte to nie jeden (biblion), ale wiele zwojów (biblia),
z których każdy odzwierciedla kolejną księgę. Biblia to niemal biblioteka lub lepiej antologia wielu ksiąg zebranych
w jedną – z punktu widzenia historii zbawienia – niezwykle spójną całość.

ANNA RAMBIERT-KWAŚNIEWSKA

Wrocław

Zachowany fragment zwoju z Qumran, II–I w. przed Chr.
Muzeum Jordańskie, Amman

BERTHOLD WERNER/WIKIMEDIA COMMONS/ LIC. CC BY-SA 3.0

Jednak na tym sprawa Biblii się nie kończy i to już jest rzecz mniej znana – jak wielki miała ona wpływ na historię książki. Zatrzymajmy się jedynie na krótkim odcinku starożytnych dziejów książki.
Papirusy i zwoje
Do dziś fascynuje mnie niezwykła biegłość, z jaką warsztaty produkowały wysokogatunkowe karty papirusowe – i to od III tysiąclecia przed Chr.! Niezwykły kunszt polegał zwłaszcza na tak precyzyjnym przecięciu łodygi wzdłuż, by uzyskać cienkie paski, które następnie układano naprzemiennie – po stronie służącej do zapisu (recto) horyzontalnie, po stronie zewnętrznej (verso) wertykalnie.
Całość wyklepywano, by soki rośliny dobrze skleiły włókna i karta była stabilna. Nierówne końce obcinano, a następnie łączono arkusze bardzo prostym klejem z wody, mąki i octu lub białkiem jaja, by uzyskać pełnowymiarowy zwój, mający niekiedy długość nawet 5 m! Do osiągnięcia perfekcji wystarczyło powierzchnię wygładzić i gotowe! Historia Biblii i historia zwojów papirusowych najsilniej sprzęgły się w epoce hellenistycznej (ok. III w. przed Chr.), gdy w egipskiej Aleksandrii wykształcił się znaczący ośrodek produkcji zwojów. W tym samym miejscu i czasie dokonano również przekładu Tory na język grecki, czyli światło dzienne ujrzała znacząca część korpusu Septuaginty. To właśnie fragmenty Księgi Powtórzonego Prawa stanowią najstarsze wersje biblijnych świadectw papirusowych.
Mowa o papirusach: P. Fouad 266 z ok. 100 r. przed Chr. i P. Rylands 458 z ok. 150 r. przed Chr.

Pergamin i kodeksy
Trudno jednoznacznie stwierdzić, dlaczego Żydzi chętniej sięgali po inny od papirusu nośnik tekstu – po pergamin. Karty pergaminowe wytwarzano ze skóry cielęcej, baraniej lub koziej. Produkcja wysokogatunkowego pergaminu skłaniała rzemieślników do sięgania po jeszcze nienarodzone zwierzęta. Skóry wielokrotnie poddawano kąpielom w wodzie z gaszonym wapnem, rozciągano na specjalnych ramach, czyszczono z resztek sierści (od strony licowej) i tłuszczu (od strony mizdrowej, czyli mięsnej), wygładzano pumeksem i bielono. Jak drogim materiałem był pergamin, pozwala zrozumieć fakt, że do wyprodukowania jednego z najcenniejszych zabytków biblijnych, pochodzącego z IV w. po Chr. Kodeksu Synajskiego, poświęcono aż 360 zwierząt!
Pergamin nie był materiałem wytwarzanym jedynie z myślą o formie kodeksu, tak jak papirusów nie należy wiązać wyłącznie z formą zwoju. To właśnie zwoje pergaminowe najsilniej rozprzestrzeniły się w świecie żydowskim i na nich sporządzono m.in. słynne, datowane na II–I w. przed Chr. zwoje z Qumran nad Morzem Martwym, włącznie ze słynnym Wielkim Zwojem Izajasza liczącym aż 7,34 m. Co ciekawe, Żydzi pozostali przy pergaminie aż po dziś dzień. Na tym materiale sporządzane są do dziś zwoje Tory przechowywane w świętej arce (aron ha-kodesz) w synagogach świata. Niektórzy badacze twierdzą, że ta wielowiekowa tradycja zrodziła się jako reakcja na zaadaptowaną przez chrześcijan formę kodeksu.

Na kodeks składały się pojedyncze bifolia (zgięte wpół kartki), które łączono w składki, a następnie wszystkie
składki zszywano w księgę. Na zdjęciu: Kodeks Synajski, IV w. po Chr. Biblioteka Brytyjska, Londyn

BRITISH LIBRARY/DOMENA PUBLICZNA

Badacze zwani kodykologami zgadzają się co do tego, że forma kodeksu narodziła się z inspiracji starożytnymi dyptychami i innymi poliptychami – połączonymi na krawędziach deseczkami wypełnianymi woskiem, które służyły m.in. młodzieży za zeszyty. Kiedy powstały pierwsze kodeksy? Ich historia sięga ponoć aż do III w. po Chr., ale faktem jest, że rozpowszechniły się dopiero wraz z intensywną ekspansją chrześcijaństwa. Kodeks jest niczym innym jak formą współczesnej książki, choć przyznać należy, że kodeksy produkowane w starożytności i średniowieczu są nieporównywalnie trwalsze. Na kodeks składały się pojedyncze bifolia (zgięte wpół kartki), które łączono w składki, by w końcu wszystkie składki zszyć w całą księgę. Nic dziwnego, że kodeks zwyciężył ostatecznie nad zwojem – jest bowiem od niego zdecydowanie wygodniejszy. Po pierwsze, możliwość zapisywania po obu stronach pozwalała zaoszczędzić materiał (choć znane są również zwoje zwane opistografami, czyli zapisane z obu stron, których powstanie zwykle wiązało się z chęcią zaoszczędzenia środków na zakup nowego zwoju); po drugie, kodeksy pozwalają wertować tekst i odnajdować interesujące fragmenty, powracać do nich wielokrotnie, co w wypadku zwoju nie było tak łatwe w wykonaniu; po trzecie, kodeks okazywał się formą trwalszą, ponieważ w wypadku zniszczenia którejś ze stron można było wymienić ją 

na nową – zniszczony, wielokrotnie przewijany i wytarty zwój, jeśli nie ulegał zniszczeniu, mógł ewentualnie zostać pocięty na mniejsze części i posłużyć do korespondencji czy spisywania dokumentów, ostatecznie jednak lądował na śmietniku.
Forma kodeksu nasuwa na myśl wielkie zabytki z zachowanymi tekstami biblijnymi, na podstawie których rekonstruuje się m.in. pierwotne brzmienie Septuaginty.
Mowa o tych najważniejszych: wspomnianym i najstarszym Kodeksie Synajskim (IV w. po Chr.), Kodeksie Watykańskim (IV w. po Chr.), Kodeksie Aleksandryjskim (V w. po Chr.) i Kodeksie Efrema (V w. po Chr.).
Chrześcijański święty Kodeks
Choć niektóre teksty Nowego Testamentu pojawiły się w formie zwojów, już w I w. kodeks cieszył się wśród wczesnochrześcijańskich pisarzy wielkim uznaniem. Nic dziwnego, że ostatecznie Biblia – zbiór wielu ksiąg – przybrała formę kodeksu. Trudno wyobrazić sobie bowiem, by każdą z ksiąg przechowywać w osobnym zwoju.
Zwoje i kodeksy współistniały jednak aż do IV w. Ostatecznie od IV w. zwyciężył kodeks, co nietrudno powiązać z momentem zakończenia w Cesarstwie Rzymskim prześladowań oraz zwrócenia chrześcijaństwu długo wyczekiwanej wolności.