Fundacja cysterskiego opactwa w Henrykowie

Piastowscy książęta w warunkach rozbicia dzielnicowego Polski, a także korzystając z rozluźnionych powiązań z całością dziedzictwa Bolesława Krzywoustego rozwinęli szeroką aktywność, mającą na celu melioratio terrae, co rozumiano jako ulepszenie ziemi, przez wprowadzanie coraz bardziej rozwiniętych cywilizacyjnych rozwiązań dla zapewnienia możliwie najwyższych plonów ziemi. Jednak działania te dotyczyły nie tylko gospodarki, wprowadzania społecznych udogodnień, ale stawiano także ambitne plany popierania szeroko rozumianej kultury umysłowej mieszkańców. W średniowiecznych warunkach w znaczącym stopniu przyczyniały się do tego rozwijające się zakony. Henryków usadowiony został przy ciągnącej się z północy na południe drodze prowadzącej ze Strzelina do Ziębic, niedaleko starego koryta rzeki Oławy. Na tym obszarze już na przełomie XII i XIII w. zaobserwować można było osadnictwo chłopów z dóbr książęcych, a także drobnych rycerzy.
Dokument fundacyjny
Znana dziś osada klasztorna po raz pierwszy wzmiankowana jest w dokumencie fundacyjnym tutejszego opactwa z 1222 r., na które niezbyt chętnie godził się książę, a co było dziełem kanonika wrocławskiego Mikołaja Polaninowica, notariusza księcia śląskiego Henryka Brodatego. Na uposażenie swego zamysłu przeznaczył otrzymane od księcia ziemie nad górną Oławą. Znana jest z Księgi Henrykowskiej dość tajemnicza uwaga o reakcji Henryka Brodatego w tej sprawie: „Zgadzamy się z nieprzymuszoną wolą, ażeby tu, w Henrykowie, klasztor został zbudowany, pod tym jednak warunkiem, iż zasługa fundacji tegoż klasztoru przypisana będzie mnie i mojemu synowi”. Nie wchodzimy w zawiłe osobiste relacje księcia z jego notariuszem. Wiadomo, że wywodził się z Małopolski, był krewnym kanonika wrocławskiego Pawła, późniejszego biskupa poznańskiego, wiernego stronnika Brodatego. Obracał się w ówczesnym środowisku europejskim, musiał posiadać wysokie wykształcenie, skoro jego rola w przygotowywaniu książęcych dokumentów jest poświadczona bardzo wyraźnie. Kancelaria książęca, jak również biskupia we Wrocławiu stały na wysokim poziomie. Były to wprawdzie początki rozwiniętej działalności dokumentacyjnej najwyższych gremiów, ale należy je ocenić bardzo pozytywnie. W tym gronie wyrósł notariusz Mikołaj, zaangażowany w kancelarii jeszcze za księcia Bolesława Wysokiego, nosił tytuł magistra, co mogłoby świadczyć o przebytych studiach, najprawdopodobniej we Włoszech. Wiadomo też, że dość szybko otrzymał kanonię katedralną we Wrocławiu, nabywał majętności zarówno na Śląsku, jak i w rodzinnej Małopolsce. Z pewnością musiał być przekonany o zaletach cystersów, skoro dla nich zdecydował się podjąć ową fundację, mimo że musiał odczuwać chyba nawet nieskrywaną niechęć księcia Brodatego do tego zamysłu. Ostatecznie po uzyskaniu zgody władcy, dzięki wstawiennictwu trzech biskupów, w 1225 r. kapituła generalna zakonu, odbywająca się w Cîteaux, zezwoliła na założenie nowego opactwa.
Nowe opactwo
Z dokumentacji dowiadujemy się, że 28 maja 1228 r. do Henrykowa przybyła pierwsza grupa zakonników z domu macierzystego w Lubiążu z opatem Henrykiem na czele. Wprawdzie notariusz Mikołaj wnet zmarł, nie doczekawszy formalnego zapisu fundacji, ale zgodnie z jego wolą książę Brodaty później zatwierdził wszystkie posiadłości klasztoru. Warto dodać, że do Lubiąża sprowadzono cystersów w 1163 r., a pierwszy konwent z klasztoru w Pforcie osiadł w 1175 r. dzięki staraniom księcia Bolesława Wysokiego, który nadał mu przywileje oraz potwierdził posiadłości. Dzięki władcom śląskim tego czasu, jak wspomniani następcy Władysława Wygnańca, czyli m.in. Bolesław Wysoki, Henryk Brodaty i jego syn Henryk Pobożny, w okresie względnie długiego pokoju po najeździe Tatarów (aż do wojen husyckich na początku XV w.) atut granicznego położenia Śląska, także spokojne granice z Czechami i posiadłościami Wettynów na zachód od ziem śląskich zaowocowały wchłanianiem obcych zdobyczy technicznych oraz kulturowych i pozwoliły przetwarzać je w celu podniesienia poziomu własnego społeczeństwa. Wiązało się to również z demograficznymi zmianami, znanymi jako kolonizacja niemiecka oraz kolonizacja na prawie niemieckim elementu polskiego. Także opactwo henrykowskie, może skromniej od innych potentatów, jako względnie młode i jeszcze nieustabilizowane gospodarczo, przyłączyło się do tej akcji.
Posiadłości opactwa
Opactwo henrykowskie na początek musiało się zadowolić skromnym uposażeniem z włości wspomnianego już kanonika Mikołaja, wspartym nadaniami księcia Henryka Brodatego, i obejmowało tylko trzy wsie oraz cztery posiadłości leśne.