W STRONĘ PEŁNI ŻYCIA
O przyczynach niezdrowego perfekcjonizmu
Odnośnie do zjawisk psychologicznych można mówić o czterech przyczynach
ich powstawania. Są to uwarunkowania genetyczne i czynniki wrodzone (zaistniałe
w okresie płodowym), wpływy społeczne, zdarzenia życiowe i aktywność własna.
Takie też przyczyny mogą leżeć u podstaw powstania niezdrowego perfekcjonizmu.
KS. JANUSZ MICHALEWSKI
Świdnica
Presja rodziców, by dziecko było idealne, bywa bardzo silna
MARINA WIELMOŻKO/PIXABAY.COM
W niniejszym odcinku omówimy przede wszystkim uwarunkowania genetyczne i wpływy społeczne.
Uwarunkowania genetyczne
W psychologii znana jest koncepcja Wielkiej Piątki cech osobowościowych, których istnienie w człowieku w znacznej mierze uważa się za uwarunkowane genetycznie (zob. Różne są dary łaski, ale też różne cechy osobowości, „Nowe Życie” 6/2016, s. 34–35). Spośród tych cech wskazuje się dwie – sumienność i neurotyczność – które mogą mieć istotne znaczenie dla powstania u konkretnej osoby tendencji do niezdrowego perfekcjonizmu. Odnośnie do sumienności chodzi o takie zachowania, jak tendencja do rzetelnego i skrupulatnego wykonywania swoich obowiązków i zadań, do posiadania wysokich aspiracji i stawiania sobie ambitnych celów, a także do ścisłego przestrzegania zasad etycznych i skrupulatnego wypełniania moralnych zobowiązań oraz do poświęcania pracy zbyt dużej ilości czasu kosztem międzyludzkich relacji. Odnośnie do neurotyczności chodzi natomiast o takie zachowania, jak tendencja do odczuwania lęku, strachu, złości, poczucia winy, niepokoju, obaw, bojaźliwości, przygnębienia, a także do przejmowania się, bycia nerwowym, napiętym i roztrzęsionym oraz do nadmiernego samokrytycyzmu.
Richard Winter, autor książki W pułapce perfekcjonizmu, powołując się na badanie amerykańskich badaczy Kennetha Rice’a i Karen Preusser, wskazuje na cztery czynniki w znacznej mierze uwarunkowane genetycznie i ujawniające się w dzieciństwie, istotne dla rozwoju niezdrowego perfekcjonizmu.
Otóż bardziej perfekcjonistyczne dzieci miały większą wrażliwość na robienie błędów i trudności w zaakceptowaniu mniej niż doskonałej pracy, a ich poczucie własnej wartości było silnie powiązane z aprobatą lub dezaprobatą rodziców. Ponadto dzieci te bardziej potrzebowały podziwu, aby dobrze się poczuć, i były kompulsywne w dążeniu do ładu, sprawnej organizacji i wykonania zadań.
Wpływy społeczne
Wśród czynników sprzyjających powstaniu niezdrowego perfekcjonizmu, a związanych z wpływem społecznym, wyróżnia się: modelowanie, presję rodziców oraz kultury i mediów, autokratyczny styl wychowania czy doświadczenie jakiejś traumy. Niestety u źródeł niezdrowego perfekcjonizmu może leżeć także niewłaściwie przekazywany w toku religijnego wychowania i formacji obraz Boga i religijności.
Jak piszą Martin M. Antony i Richard P. Swinson w książce Kiedy doskonałość nie wystarcza. Jak sobie radzić z perfekcjonizmem, modelowanie związane jest ze zjawiskiem obserwowania zachowania innych ludzi i próbami ich naśladowania, by nauczyć się, jak należy się zachowywać w różnych sytuacjach życiowych. Jeśli więc ludzie mogą nauczyć się pewnych zachowań, obserwując zachowania innych, możliwe, że zachowania perfekcjonistyczne mogą kształtować się w ten sam sposób. Z relacji wielu ludzi przedstawiających się jako nadmierni perfekcjoniści wynika, że wzrastali w otoczeniu perfekcjonistów.
Presja rodziców związana jest z prezentowaniem przez nich żądań, by dzieci spełniały stawiane przez nich wysokie oczekiwania i aspiracje, a także z byciem nadmiernie krytycznym w stosunku do swego potomstwa.
Tak postępujący rodzice nie muszą być perfekcjonistami, by taką presję wywierać na swoje dzieci. Jak pisze R. Winter, są to często rodzice wiążący poczucie własnej wartości z posiadaniem wybitnego i cieszącego się dobrą opinią dziecka. Sukces czy nieudolność dziecka staje się dla takich rodziców ich osobistym sukcesem lub porażką.
Najczęściej mają oni skłonność do uzależniania swojej akceptacji dla dzieci od osiąganych przez nie wyników, zwłaszcza w nauce. Jeśli dzieci nie otrzymują najlepszych stopni w klasie, często spotykają się z wymówkami, negatywnymi komentarzami, a nierzadko z doświadczaniem odrzucenia, niezadowolenia i chłodu ze strony rodziców.
Jak zauważa Amy Morin, amerykańska psychoterapeutka i autorka psychologicznych poradników, tak powstaje w dzieciach przekonanie, że człowiek może być kochany i akceptowany tylko wtedy, jeśli spełnia czyjeś oczekiwania i żądania, a zatem kiedy w ich oczach staje się po prostu doskonały.
Innym oddziaływaniem rodziców sprzyjającym powstaniu niezdrowego perfekcjonizmu może być autokratyczny styl wychowania.
Jak pisze M. Przetacznik-Gierowska, nieżyjąca już znana polska profesor psychologii rozwojowej, rodzice kierujący się takim stylem wychowania wymagają od swoich dzieci bezwzględnej karności i posłuszeństwa, podporządkowania się wszelkim poleceniom oraz nakazom rodziców. W rodzinie autokratycznej dziecko zna swoje prawa i obowiązki, wie dobrze, czego mu nie wolno czynić, a na co może sobie pozwolić.
Kary, nagrody i inne środki wychowawcze stosuje się konsekwentnie i dziecko zdaje sobie sprawę, że nie ma od nich żadnego odwołania. Wie też, że rodzice kontrolują jego postępowanie i żadne wykroczenie nie ujdzie ich uwadze. Stąd perfekcjonizm jawi się często takim dzieciom jako jedyna droga do uniknięcia kar i nagan ze strony swoich rodziców.
Dziś wskazuje się także, że perfekcjonizm może mieć swoje źródło w presji dzisiejszej kultury i związanych z nią mediów. Jak zaważa R. Winter, charakter i wartości moralne są dzisiaj znacznie mniej ważne niż to, ile mamy pieniędzy i jak wyglądamy. W świecie reklam promuje się urodę, zdrowie, udane i bogate życie. Dla wielu kulturowymi bohaterami są ci, których twarze i ciała pojawiają się w kolorowych magazynach, w programach telewizyjnych, na portalach internetowych czy w mediach społecznościowych. Są to najczęściej gwiazdy show-biznesu, supermodelki, znani sportowcy i biznesmeni milionerzy – ludzie sukcesu.
Nic więc dziwnego, że dla wielu perfekcja w spełnieniu tych kulturowych kryteriów doskonałości staje się celem życia, będąc dla nich jednocześnie miarą życia szczęśliwego i spełnionego.
Wielu badaczy, np. A. Morin czy też inny amerykański psychoterapeuta rodzinny John Bradshaw, wskazuje, że przyczyną powstania niezdrowego perfekcjonizmu może być także doświadczenie traumy w dzieciństwie, związanej przede wszystkim z doświadczeniem szeroko rozumianej przemocy czy też zaniedbania. Perfekcjonizm może dla tych osób jawić się jako droga do poradzenia sobie z doświadczoną traumą, a także do zapewnienia sobie poczucia bezpieczeństwa i samowystarczalności.
Niestety wskazuje się, że przyczyną niezdrowego perfekcjonizmu może stać się niewłaściwe wychowanie i formacja religijna, akcentujące zbyt mocno ideał nieskazitelnej moralności i doskonałości jako warunku więzi z Bogiem. Podstawą uzasadniającą takie wychowanie są niewłaściwie rozumiane słowa Jezusa zanotowane przez św. Mateusza w Kazaniu na górze: „Bądźcie więc wy doskonali, jak doskonały jest Ojciec wasz niebieski” (5, 48). Jak zauważa ks. Romuald Jaworski, profesor kierujący Zakładem Psychologii Religii na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, w tak rozumianym wychowaniu i formacji ideałem staje się dążenie do stawania się człowiekiem coraz bardziej czystym i doskonałym na wzór doskonałości Boga. Często ten sposób formacji religijnej napełnia człowieka lękiem przed ujawnieniem czegokolwiek, co świadczyłoby o jego słabych stronach. Aby tak się nie stało, dana osoba często stawia sobie wymagania doskonałości i dąży za wszelką cenę do ich spełnienia, surowo siebie karząc za wszelkie niedociągnięcia i oznaki słabości. W takiej perfekcyjnej, jednak neurotycznej religijności dana osoba myli ideał doskonałości z bezbłędnością, kocha tylko swoje doskonałościowe „ja”, nie znajdując jednak przy tym pokoju i równowagi.
Główną więzią łączącą ją z Bogiem jest lęk, zwłaszcza przed karą z Jego strony.
Dąży ona przede wszystkim do wypełnienia swoich obowiązków, w tym szuka osobistego uwolnienia i poczucia bezpieczeństwa. Motyw obowiązku jest dla niej silniejszy niż motyw dobra.
Podobnie myśli austriacki zakonnik, autor publikacji poświęconych duchowości i psychologii, A. Grün, kiedy pisze w książce O duchowości inaczej o religijności autorytarnej, że polega ona na dążeniu do ideałów realizowanych przez osiąganie coraz doskonalszych celów, a także do jak najdoskonalszego wypełniania praktyk i przykazań religijnych, oraz na pokonywaniu słabości poprzez praktyki modlitewne i ascetyczne. Jej fundamentem jest niezgoda na obecność w życiu jakichkolwiek ludzkich słabości, traktowanych jako zagrożenie dla zerwania więzi z Bogiem.
W następnym odcinku napiszemy
o schematach myślenia przejawianych
w niezdrowym perfekcjonizmie
