W STRONĘ PEŁNI ŻYCIA

O przejawach i rodzajach perfekcjonizmu

Perfekcjonizm od kilku dekad cieszy się niesłabnącym zainteresowaniem psychologów.
Do niedawna traktowano go jako jedynie zjawisko negatywne, przyczyniające się
do powstawania wielu patologii, takich jak pracoholizm, wypalenie zawodowe, depresja,
anoreksja, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne czy tendencje samobójcze.

KS. JANUSZ MICHALEWSKI

Świdnica

QUINN KAMPSCHROER/PIXABAY.COM

Ukraińska psycholog Olena Loza za amerykańskimi badaniami wskazuje, że negatywne przejawy perfekcjonizmu mogą mieć różnorodny charakter.
Skutki nadmiernego perfekcjonizmu
W obszarze emocji mogą objawiać się w postaci doświadczania depresji, nadmiernego poczucia niezadowolenia z siebie, lęku, poczucia winy i wstydu.
W wymiarze społecznym mogą przejawiać się takimi postawami, jak izolacja społeczna, konkurencyjne relacje z ludźmi przez porównywanie się do nich, brak zaufania i bliskich związków z innymi z powodu przeżywania uczuć zazdrości i zawiści. W wymiarze fizycznym perfekcjonizm może przyczynić się do bezsenności i doświadczania różnych objawów cielesnych.
W wymiarze behawioralnym zaś może skutkować takimi zachowaniami, jak nieustanne sprawdzanie wykonanej pracy, powtórne jej wykonywanie, niemożność rozpoczęcia działania, czyli prokrastynacja.
Amy Morin, autorka książki 13 rzeczy, których nie robią silne psychicznie kobiety, wskazuje, że perfekcjonizm może przyczynić się do wysokiego ryzyka wypalenia zawodowego oraz do powstania skłonności do unikania czynności, które w ocenie perfekcjonistów mogą im się nie udać lub w których mogą popełnić błąd. Amerykańska terapeutka wskazuje ponadto, że perfekcjonizm może przyczyniać się do większego ryzyka śmierci. Ludzie o wysokim stopniu perfekcjonizmu są bowiem o 51% bardziej niż nieperfekcjoniści narażeni na ryzyko przedwczesnej śmierci.
Perfekcjoniści wolniej też dochodzą do siebie po zawale i ciężej przechodzą choroby układu pokarmowego.
Rodzaje perfekcjonizmu
Współcześnie zjawisko perfekcjonizmu traktuje się wielowymiarowo, nie tylko jako negatywne i szkodliwe dla życia człowieka. Jak wskazuje Katarzyna Szczucka, psycholog z Wrocławia, już amerykański psycholog Don Hamachek w 1978 r. opisał dwa typy perfekcjonistów – zdrowych i niezdrowych.
Pierwszym przypisał takie dyspozycje, jak ustanawianie osiągalnych standardów i zdolność do ich zmiany odpowiednio do sytuacji, elastyczność w działaniu i korygowaniu celów, akceptację rozbieżności między własnymi standardami a poziomem wykonania danej czynności, zezwolenie sobie na popełnianie błędów, czerpanie przyjemności z pracy i tego, co się robi, czy poczucie ekscytacji przed przystąpieniem do działania. Drugich z kolei scharakteryzował jako tych, którzy stawiają sobie wysokie standardy w każdej sferze życia, ponadto mają poczucie, że to co robią, nigdy nie jest wystarczająco dobre, nie czerpią satysfakcji z własnych działań, stawiają sobie cele, które są niemożliwe do osiągnięcia, a dominującą emocją przed rozpoczęciem aktywności zadaniowej jest lęk przed porażką. Osoby te w razie porażki często doświadczają poczucia wstydu i winy oraz wyrzutów sumienia i okrutnej samokrytyki, a także podejmują zachowania skierowane na obronę własnego prestiżu i nie pozostawiają sobie możliwości popełniania błędów.
Pierwszym, który rozpoczął wielowymiarowe badania perfekcjonizmu, był brytyjski badacz Randy Frost wraz ze swoimi współpracownikami. Zaproponował on model, w skład którego weszło sześć parametrów składających się na perfekcjonizm: skłonność do formułowania nadmiernie wysokich standardów w połączeniu z przypisywaniem im nadmiernego znaczenia, negatywne reagowanie na błędy i skłonność do upatrywania w nich jedynie niepowodzenia, posiadanie permanentnych wątpliwości co do jakości wykonania własnego działania, postrzeganie rodziców jako osób, które mają bardzo wysokie oczekiwania, a także jako osób zbyt krytycznych, oraz przywiązywanie dużej wagi do porządku.
Z kolei model perfekcjonizmu Paula Hewitta i Gordona Fletta składa się z czterech wymiarów:
1) z orientacji na samego siebie, która zakłada istnienie wysokich osobistych standardów, ciągłego oceniania samego siebie, cenzurowania własnego zachowania oraz zawiera wyraźny motyw dążenia do doskonałości;
2) z perfekcjonizmu zorientowanego na innych, czyli kierującego się nierealistycznymi standardami wobec nich i oczekiwaniami od nich doskonałości oraz dokonującego stałego oceniania ich zachowania;
3) z perfekcjonizmu przypisanego społecznie, charakteryzującego się subiektywnym przeświadczeniem o tym, że ludzie w swoich nierealistycznych oczekiwaniach są skłonni zbyt surowo oceniać jednostkę i wywierać na nią presję w celu wymuszenia większej doskonałości;

4) z perfekcjonizmu zorientowanego na świat, jako zbioru przekonań o tym, że na świecie wszystko powinno być czyste i doskonałe, a wszystkie problemy powinny znaleźć prawidłowe rozwiązanie we właściwym czasie.
O. Loza opisuje też wyróżnione przez Davida Burnsa rodzaje perfekcjonizmu, wg którego u jego podstaw leży przekonanie: „Muszę być zawsze idealny”, stosowane do różnych obszarów życia. Są to:
1) perfekcjonizm moralistyczny, polegający na dążeniu do osiągania zawsze swoich celów;
2) perfekcjonizm w pracy, polegający na dążeniu do stałego odnoszenia sukcesów zawodowych;
3) perfekcjonizm tożsamości, którego celem jest nieokazywanie swoich słabości;
4) perfekcjonizm emocjonalny, polegający na dążeniu do bycia opanowanym emocjonalnie, doskonałego zarządzania swoimi emocjami i przeżywania zawsze uczuć pozytywnych;
5) perfekcjonizm romantyczny, tj. zdobycie idealnego partnera i nieustanne zachwycanie się nim;
6) perfekcjonizm stosunków społecznych, czyli dążenie do układania relacji społecznych tak, by zawsze były one wolne od doświadczania konfliktów i destruktywnych emocji;
7) perfekcjonizm seksualny, polegający na byciu idealnym partnerem seksualnym;
8) perfekcjonizm wyglądu zewnętrznego, czyli dążenie do zdobycia i utrzymywania atrakcyjnego wyglądu fizycznego oraz ciała.
K. Szczucka opisuje dwa rodzaje perfekcjonizmu – adaptacyjny i dezadaptacyjny.
Ten drugi wyraża się u danej osoby poczuciem, że to co robi, nigdy nie jest wystarczająco dobre, oraz przekonaniem, iż popełnianie błędów oznacza całkowitą porażkę.
Ponadto taka osoba często przeżywa lęk, że nie sprosta swoim oczekiwaniom, ma poczucie gorszości i braku akceptacji siebie z powodu niespełnienia swoich oczekiwań i popełniania błędów. Potrafi siebie akceptować jedynie wtedy, kiedy robi coś bezbłędnie.
Przeżywając niezadowolenie z siebie i swoich działań, ma tendencję do częstego ich poprawiania, miewa też trudności w ich ukończeniu i obawia się, że w przyszłości sobie nie poradzi.
Perfekcjonizm adaptacyjny przejawia się u danej osoby tym, że stawia sobie wysokie wymagania w pracy i oczekuje od siebie więcej, niż inni oczekują od niej.
Ma też poczucie, że stawia sobie cele trudniejsze niż większość ludzi. Z tego powodu ma do siebie szacunek.
Potrafi wytrwale dążyć do osiągnięcia swoich celów i wszystko robić jak najlepiej, niezależnie od tego, czy tego ktoś oczekuje, czy też nie.
Czuje się dobrze z tym, że sama sobie stawia wysoko poprzeczkę i że starając się być najlepsza w tym, co robi, dba o swój rozwój.
Konrad Piotrowski, psycholog z Poznania, uważa, że podstawą perfekcjonizmu są perfekcjonistyczne dążenia – człowiek sam stawia sobie wysokie oczekiwania i zmierza do tego, by je perfekcyjnie zrealizować.
Czuje się wewnętrznie motywowany do tego, by być idealnym. Jego działaniu towarzyszą pozytywne emocje i satysfakcja z życia.
Owszem pojawiają się u takiej osoby pewne problemy emocjonalne, ale tylko wtedy, gdy nie uda się jej zrealizować stawianych sobie oczekiwań.
Jak uważa K. Piotrowski, perfekcjonistyczne dążenia leżą u podstaw zdrowego perfekcjonizmu i bez osób o tego rodzaju perfekcjonizmie trudno byłoby mówić o wielu wynalazkach i osiągnięciach ludzkości.
Natomiast pojawienie się neurotycznego (niezdrowego) perfekcjonizmu jest wynikiem występowania wraz z perfekcjonistycznymi dążeniami perfekcjonistycznych obaw.
Przejawiają się one w postawie krytycznego oceniania swoich zachowań, a osoba je przeżywająca jest zaabsorbowana tym, jak jest oceniana przez innych.
Dlatego jest skupiona na oczekiwaniach innych i wrażliwa na ich krytykę. Kiedy popełni błąd widoczny dla innych, ma tendencję do ruminacji, czyli powracania w myślach do popełnionych błędów i ich rozpamiętywania.
Perfekcjonistyczne obawy powiązane są z doświadczeniem negatywnych emocji, takich jak lęk, agresja, gniew, złość, niezadowolenie z siebie, smutek, rozczarowanie czy rozpacz.
Przeżywanie perfekcjonistycznych obaw odpowiada za wiele problemów psychicznych, które mogą pojawić się u osób z neurotycznym perfekcjonizmem.