Natura aniołów
Czy anioły są wyłącznie mieszkańcami Niebios i zaświatów, posłańcami Bożych
wyroków, które od czasu do czasu przynoszą ludziom przesłanie z Nieba?
Być może są stałymi mieszkańcami naszego świata
i mogą posiadać wymiar fizyczny.
ROBERT GOCZAŁ
Wrocław
Zwiastowanie, Caravaggio, 1609.
Muzum Beaux-Arts, Nancy
WIKIMEDIA COMMONS
Czy w końcu są one tylko wytworem wyobraźni artystów, którzy przedstawiają je jako uśmiechnięte i pucułowate aniołki siedzące na omszałych cokołach, lub też jako groźne Serafiny i Cherubiny przy tronie Bożym, innym zaś razem jako złowieszcze Panowania, Moce i Potęgi, skrzydlate i nadludzkie istoty niosące grozę i przerażenie?
Realne, choć duchowe
Niewątpliwie idea skrzydlatych aniołów jest dość powszechna w kulturach świata. Występuje niemal we wszystkich starożytnych cywilizacjach, czego dowodem mogą być pozostawione źródła pisane i ikonograficzne, obrazy naskalne, różne artefakty z miejsc kultu. Idee skrzydlatych aniołów, bóstw, latających istot i demonów ze skrzydłami (np. Pazuzu – bóstwo z Mezopotamii) znajdziemy w wierzeniach asyryjsko-babilońskich, staroperskich, wśród Sumerów, Egipcjan, Chaldejczyków, Akadyjczyków, Amorytów, Husytów. Podania o aniołach ze skrzydłami znajdziemy nawet w starożytnym Rzymie i Grecji. Jest w tym pewna doza prawdopodobieństwa, że we wszystkich tych kulturach i religiach (pogańskich z punktu widzenia wierzeń judeochrześcijańskich) mogli pojawiać się aniołowie z zaświatów. Niewykluczone jednak, że w niektórych kulturach pojawiały się wyłącznie upadłe anioły lub były to kultyczne i antropomorficzne uosobienia bóstw.
Według Biblii i dokumentów Kościoła anioły to istoty realne, choć duchowe i całkowicie zależne od Boga-Stwórcy, co stwierdził już Sobór Laterański w 1215 r., a podtrzymał Sobór Watykański w 1870 r.
Posłaniec/pośrednik
Etymologia biblijna wskazuje, że wyraz „anioł” to MALAH ( ךאלמ ), a jego właściwe znaczenie to „posłaniec”.
W Septuagincie, a więc pierwszym przekładzie Starego Testamentu z hebrajskiego i aramejskiego na grekę, który powstał w Aleksandrii między 250 a 150 r. p.n.e., słowo „angelus” wskazuje raczej na „pośrednika” aniżeli „posłańca”.
Posążek Pazuzu, Mezopotamia, pocz. I tys. p.n.e.
Luwr, Paryż
WIKIMEDIA COMMONS
Archanioł Uriel, Mozaika w kościele
św. Jana, Warminster, Anglia
WIKIMEDIA COMMONS
Klasyfikacje i hierarchia
O aniołach pisał niemal każdy średniowieczny teolog i filozof. Biblia podaje dość dokładnie nazwy chórów anielskich, z których teologowie odczytują znaczenie i funkcje grup aniołów.
Można je podzielić na trzy grupy oddalone od Boga w porządku mniejszej lub większej doskonałości, z czego każda grupa składa się z trzech chórów: 1) Serafiny, Cherubiny, Trony; 2) Panowania, Moce, Potęgi; 3) Księstwa, Archanioły, Anioły. Z traktatu O hierarchii niebiańskiej (De Coelesti Hierarchia) Pseudo-Dionizego Areopagity – mnicha syryjskiego i pierwszego biskupa Aten, który żył na przełomie V i VI w. i czerpał inspiracje z pism ojców kapadockich, głównie Grzegorza z Nyssy († 394), aleksandryjskich, także Ewargiusza z Pontu († 399) i tradycji neoplatońskiej – dowiadujemy się, że anioły przebywają w „przedsieniach Boskości” i są to czyste duchy, niezłożone z materii. Św. Tomasz z Akwinu († 1274) podaje w traktacie O substancjach oddzielonych (De substantiis separatis), że są to substancje obdarzone umysłem, czyste inteligencje istniejące poniżej Boga, bezcielesne, wolne od złożenia z formy i materii, choć zawierają w sobie potencjał aktu i możności (tzw. uniwersalny hylemorfizm aniołów). Czytamy tam także, że każdy anioł należy do innego gatunku i rodzaju, a poznanie anielskie nie jest zmysłowe ani dyskursywne na bazie pojęć, tylko odbywa się przez prostą iluminację, a więc anioł wyższy w hierarchii oświeca intelekt niższego. Przed św. Tomaszem na bezcielesność czy niematerialność aniołów wskazywali również filozofowie arabscy i żydowscy, zafascynowani filozofią neoplatońską i arystotelesowską, m.in.: Al-Farabi († 950), Awicenna († 1037), Awerroes († 1198), Al-Kindi († 873), Ibn-Gabirol († 1070), Mojżesz Majmonides († 1204).
Św. Augustyn z Hippony († 430) w De diversis quaestionibus ad Simplicianum utrzymywał, że
KAŻDA WIDZIALNA
RZECZ NA TYM ŚWIECIE
ZNAJDUJE SIĘ
WE WŁADZY ANIOŁÓW.
W tradycji kabalistycznej i rabinistycznej, np. w Mistyce merkaby, wspomina się różne nazwy aniołów, np.: Caliel (anioł sprawiedliwości i stróż Boskich praw), Moreal (ma moc czynienia ludzi i rzeczy niewidzialnymi), Atafiel (wysoki rangą anioł, stojący na słupach ognia), Uriel (przewodniczący Tartaru i regent słońca) czy Ben Nez (talmudyczny anioł, który ochrania ziemię skrzydłami przed palącym tchnieniem południowego wiatru).
Z jednej więc strony zgoda na bezcielesność anioła, przypisywana bytom anielskim przez teologów i filozofów średniowiecznych, z konieczności wyklucza te opisy i perykopy z Biblii, gdzie anioł jest wyraźnie personifikowany, myśli i porusza się w przestrzeni, posiada emocje, wolę, a także ciało fizyczne bądź powłokę materialną (Tb 5, 22, 12, 14; Iz 6, 2; 2 Sm 22, 11; Sdz 13, 6; Dn 6, 23; Dn 3, 47; Dn 14, 34; Wj 14, 19; 2 Mch 3, 25; 1 Krn 21, 16; Rdz 16, 9 (7-10); Mt 28, 2; Mt 18, 10; Łk 24, 4). Z drugiej zaś strony występują również opisy, w których aniołowie są przedstawiani jako wyłącznie istoty duchowe: „Czyż nie są oni wszyscy duchami przeznaczonymi do usług, posłanymi na pomoc tym, którzy mają posiąść zbawienie?” (Heb 1, 14).
Pomiędzy Bogiem a ludźmi
Wymienione perykopy biblijne wskazują, że aniołowie kontaktowali się z ludźmi (np. Archanioł Gabriel przybył zwiastować Wcielenie Słowa, Jedynego Syna Bożego; spotkanie Tobiasza, Abrahama, Daniela etc.).
Sugeruje to, że aniołowie posiadają lub mogą posiadać naturę materialną, co skądinąd przeczyłoby rozumieniu filozofów średniowiecznych, jakoby aniołowie posiadali naturę wyłącznie duchową.
Być może aniołowie są czymś więcej niż tylko istotami duchowymi? Być może mogą posiadać formę duchową, a zarazem ciała materialne, eteryczne lub inne? Czy rzeczywiście aniołowie posiadają ciała fizyczne? Zgoda na cielesność anioła z konieczności zakłada, że byty anielskie są złożone z materii fizycznej. W Biblii anioły zdają się posiadać wymiar fizyczny, który sprawia, że dzięki zmysłom możemy je widzieć, słyszeć, a nawet dotknąć.
Czy jednak z punktu widzenia filozofii średniowiecznej jest w ogóle możliwe, by anioł w swojej specyficznej naturze mieszkał lub przebywał w świecie materialnym jako istota fizyczna? Zgodnie z nauką św. Tomasza i innych filozofów doskonałość Wszechświata wymagała zarówno uporządkowanej struktury kosmosu i przyrody, jak również, aby istniały stworzenia bezcielesne, wolne od materii. Zakładano, że dla zachowania właściwych proporcji w planie stworzenia Bożego musi istnieć miejsce między Bogiem a światem człowieka dla istot wyłącznie duchowych, w wyższym stopniu obdarzonych intelektem (umysłem), doskonalszych w poznawaniu niż dusze ludzkie powiązane z ciałem i czasem.
