Średniowieczni propagatorzy kultu św. Jadwigi
Od ponad 750 lat św. Jadwiga pozostaje postacią wciąż ważną, aktualną i nieustannie
inspirującą nowe pokolenia. Zawdzięczać to można nie tylko Kościołowi,
który poprzez kanonizację księżnej Śląska w 1267 r. włączył ją w swoją liturgię,
ale także wielu osobom, które wykazywały troskę o kult i pamięć tej niezwykle
zasłużonej i odznaczającej się w średniowiecznym społeczeństwie postaci.
KS. STANISŁAW WRÓBLEWSKI
Ziębice
Książę Ludwik I brzeski, fragment ilustracji
z Kodeksu lubińskiego z 1353 r.
OPOLSKA BIBLIOTEKA CYFROWA
Pierwszą notowaną w historii osobą, która przejęła na swoje barki dziedzictwo i troskę o zachowanie i rozwój wdzięcznej pamięci o Jadwidze, była niewątpliwie jej córka, księżna Gertruda, która w 1229 r. została opatką w najważniejszej fundacji swoich rodziców – opactwie mniszek cysterek w Trzebnicy.
Zatroskanie dzieci
Wkrótce po śmierci i pogrzebie Jadwigi, Gertruda musiała zmierzyć się z narastającym ruchem pielgrzymów przybywających z najdalszych terenów Śląska i innych części państwa polskiego i zagranicy do grobu księżnej, wypraszając przede wszystkim łaski uzdrowienia i duchowego wsparcia. Spowodowało to, iż ze względów bezpieczeństwa i zachowania szacunku wobec świątyni oraz samego grobu Jadwigi, usytuowanego w kaplicy św. Piotra, w ciągu komunikacyjnym między klasztorem a kościołem Gertruda ustanowiła funkcję kustoszki grobu, mającej czuwać nad sakralnym charakterem miejsca. Z jej inicjatywy w klasztorze zaczęto spisywać cuda uzdrowienia, jakie za wstawiennictwem zmarłej Jadwigi miały mieć miejsce przy grobie. Sama ksieni konwentu przyjmowała licznych pielgrzymów nie tylko w założonym przy klasztorze szpitalu, ale także w zabudowaniach objętych klauzurą, co stało się pretekstem do postawienia zarzutów opatce przez klasztor w Paradyżu o złamanie surowych reguł zakonnych przed kapitułą generalną w Cîteaux. Gertruda wybroniła się, twierdząc, że w Trzebnicy powstało żywe centrum kultu religijnego jej zmarłej matki, co pozwoliło na wszczęcie procesu kanonizacyjnego.
Papież Klemens IV dokonujący aktu oficjalnego wyniesienia na ołtarze księżej Jadwigi w bulli wydanej na tę okoliczność wspomniał, iż wielkie zaangażowanie w prowadzone postępowanie kanoniczne wykazywał arcybiskup salzburski, książę śląski i legat papieski Władysław (ok. 1237–1270). Ten najmłodszy syn księcia Henryka II Pobożnego i Anny, księżnej czeskiej, nie tylko dopilnował zakończenia prac trybunału w kurii papieskiej, ale także przewodniczył uroczystościom pokanonizacyjnym w Trzebnicy, które zainicjowały kult Jadwigi w diecezji wrocławskiej oraz u cystersów, którzy uznali księżnę za „własną świętą” swojego zakonu. Zgodnie z zachowanymi źródłami abp Władysław uhonorował swoją świętą babcię Jadwigę, wznosząc dla jej relikwii w latach 1267–1269 pierwszy w pełni zrealizowany na Śląsku gotycki obiekt sakralny – kaplicę-mauzoleum.
O cześć wobec Jadwigi zadbała we Wrocławiu wspomniana księżna Anna, synowa nowej świętej. Żona księcia Henryka II Pobożnego wiele lat spędziła przy Jadwidze i zapewne znała jej duchowość oraz osobiste przemyślenia i charakter. Szczególnie po śmierci męża w bitwie z Mongołami pod Legnicą w 1241 r. świątobliwe kobiety stały się dla siebie, co naturalne, bardzo bliskie. Czeska i śląska księżna Anna nie doczekała kanonizacji teściowej, gdyż zmarła w 1265 r., ale jeszcze za swojego życia ufundowała na terenie wzniesionego przez siebie klasztoru klarysek we Wrocławiu kaplicę, która z czasem stała się mauzoleum książąt piastowskich. Zastanawiać może to, że obiekt ten został wzniesiony jeszcze przed kanonizacją św. Jadwigi. Wynikało to z faktu, iż pierwotnie planowano wyniesienie na ołtarze księżnej prawdopodobnie w 1264 r., ale śmierć papieża Urbana IV zaznajomionego ze sprawami śląskimi, gdyż przebywał we Wrocławiu kilkakrotnie w czasie swojej służby dyplomatycznej jako legat papieski, zniweczyła te plany.
Ludwik I brzeski
Bez wątpienia książę Ludwik I brzeski żyjący w latach 1313/1321–1398 był najważniejszym propagatorem kultu św. Jadwigi. O jego zaangażowaniu w zachowanie depozytu dziedzictwa księżnej oraz rozwoju czci i wdzięcznej pamięci najlepiej świadczy źródło z epoki, list Mikołaja z Poznania, notariusza biskupa wrocławskiego Przecława z Pogorzeli, którego fragment warto w tym miejscu zacytować: „[…] otoczyłeś ją tym większą czcią jako twoją ciotkę i patronkę, i wciąż otaczasz w wiernej służbie.
Dokądkolwiek wyruszam i podróżuję, zawsze znajduję obraz św. Jadwigi namalowany na ścianach twoich domów, a jej relikwie rękami swych sług oprawiłeś kosztownie w złoto i srebro i przechowujesz z czcią, jak należy. Budujesz kaplice ku jej czci, na jej chwałę rozbudowujesz domy modlitwy, stawiasz budynki kościelne i pomnażasz służbę Kościoła” (cyt. za: Legenda o św. Jadwidze, tłum. J. Łukosz, Wrocław 2000). Bardzo trudno obecnie ustalić wszystkie kościoły i kaplice, które ku czci św. Jadwigi wystawił książę, gdyż brak źródeł nie pozwala na pełne zestawienie. Jednakże nowe badania wykazały, że na pewno zaliczyć do nich można kolegiatę w Brzegu, poświadczoną jako dedykowaną św. Jadwidze w 1361 r., kaplicę zamkową w Lubinie, wzmiankowaną jako poświęconą księżnej w 1349 r., kaplicę w Polanowicach (obecnie w granicach administracyjnych miasta Byczyny na Opolszczyźnie) z 1383 r. oraz ufundowaną wraz z bratem księciem Wacławem I legnickim kaplicę cmentarną Bożego Ciała i św. Jadwigi w Legnicy, wzmiankowaną w 1348 r.
Władca ten był również inicjatorem i fundatorem słynnego tzw. Kodeksu lubińskiego z 1353 r., zawierającego żywot oraz legendę obrazową św. Jadwigi, przez wiele lat przechowywanego w bibliotece kapituły św. Jadwigi na zamku w Brzegu. Obecnie ten najcenniejszy po bulli kanonizacyjnej zabytek opowiadający o życiu, cnotach i działalności księżnej znajduje się poza granicami Polski.
Książę Ludwik I, według biskupiego notariusza Mikołaja z Poznania, doprowadził ponadto do wprowadzenia na obszarze diecezji wrocławskiej oktawy święta swojej świętej prapraprababki Jadwigi.
Biskup Przecław z Pogorzeli
Na uwagę jako propagator kultu św. Jadwigi zasługuje z pewnością biskup wrocławski Przecław, sprawujący urząd ordynariusza w latach 1342–1376. Główną zasługą tego hierarchy było wprowadzenie do liturgii diecezji wrocławskiej święta ku czci księżnej jako nakazanego (łac. de precepto). Decyzja o tym zapadła podczas synodu zwołanego we Wrocławiu w 1344 r. Jako ciekawostkę można dodać, że jest to jedyna znana kwestia podjęta podczas tego kościelnego zebrania.
Biskup Przecław niewątpliwie wspierał inicjatywy książąt śląskich wywodzących się z bezpośredniej linii rodowej św. Jadwigi i Henryka I Brodatego, mające na celu uczczenie księżnej i rozkrzewianie jej kultu. Świadczą o tym zachowane dokumenty konfirmacyjne. Erygowana przez Ludwika kapituła kolegiacka na zamku brzeskim została zatwierdzona przez Przecława w 1371 r. Wcześniej biskup ten połączył z omawianą korporacją beneficjum przy brzeskim szpitalu Ducha Świętego, tworząc dodatkową prebendę kanonicką i powiększając w ten sposób uposażenie kolegiaty.
Ordynariusz wrocławskiego biskupstwa dokonał także konfirmacji kapituły i kolegiaty Bożego Grobu i św. Jadwigi w Legnicy w 1363 r., będącej fundacją Wacława I, choć w późniejszym czasie przypisywano ją również jego bratu Ludwikowi I. Dokument ten ma wielkie znaczenie, gdyż jest średniowiecznym poświadczeniem patrociniów, jakie nosiła kolegiata zniszczona w okresie reformacji, gdzie św. Jadwiga została wymieniona jako patronka i księżna ziemi śląskiej oraz rodzicielka książąt.
W dokumencie biskupa Przecława z Pogorzeli z 1348 r. zezwalającym na przekazanie kaplicy cmentarnej Bożego Ciała i św. Jadwigi fundowanemu klasztorowi benedyktynek wymieniono nie tylko wezwanie, ale także wskazano krewnych św. Jadwigi jako inicjatorów wzniesienia tego obiektu.
Na zakończenie warto zauważyć, że okres po wprowadzeniu święta ku czci Jadwigi przez Przecława z Pogorzeli odznacza się licznymi fundacjami obiektów sakralnych dedykowanych świętej, biskup bowiem zgodnie z ówczesnym prawem kościelnym miał wpływ, a niekiedy jedynie on decydował o wyborze wezwania dla nowego kościoła lub kaplicy. W okresie rządów biskupa Przecława pojawiły się teksty formularzy mszalnych i oficjów brewiarzowych oraz inne przykłady poezji liturgicznej poświęconej św. Jadwidze.
