Przywrócić pamięć

W 1941 r. postanowiono, że Gross-Rosen stanie się samodzielnym obozem. Zapoczątkowało to przejmowanie obozów pracy przymusowej, które funkcjonowały na zupełnie innych zasadach. Pracujący w nich ludzie jechali do gospodarstwa czy do jakiegoś zakładu, ale mogli swobodnie chodzić, nie byli ograniczeni, więzieni.
Dostawali nawet jakiś ekwiwalent pieniężny za swoją pracę. Jeżeli kobieta zaszła w ciążę, wyjeżdżała do Polski, tam rodziła i wracała. W momencie, kiedy obóz koncentracyjny zaczął przejmować obozy pracy, to nabierały one już charakteru zamkniętego.
Robotnicy nie mieli kontaktu ze światem zewnętrznym i tylko organizacja, która nadzorowała udostępnianie robotników, dostawała minimalne pieniądze od tych zakładów. Więzień nie dostawał nic. On po prostu miał zapewnić ciągłość produkcji. Na przykład w Miłoszycach, gdzie była duża filia Gross-Rosen, produkowano pociski i zamki do karabinów. Produkcja szła naprawdę na wielką skalę. Pracowało tam kilka tysięcy więźniów. W 1943 r. powstawała liczna sieć podobozów Gross-Rosen, które funkcjonowały już tak jak Gross-Rosen, czyli na zasadach, że robotnik był więźniem, dostawał jedzenie, spał i chodził do pracy. Gdy nie miał już siły pracować, często był mordowany. Obozów w rejonie Sudetów, na terenie ziemi lubuskiej czy na Dolnym Śląsku łącznie było ok. 100.
Precyzyjnej liczby nie znamy, ponieważ zachowane dokumenty dają jedynie fragmentaryczny obraz liczby więźniów i filii, w których pracowali.
Chaos wojenny, zbliżanie się frontu spowodowały bałagan w dokumentach.
W filiach Gross-Rosen pracowało wielu Żydów, głównie z gett oraz po selekcji w Auschwitz. Zdrowi, młodzi, nadający się do pracy byli wysyłani na Dolny Śląsk. Często okazywało się to polisą na życie. W obozach pracy ludzie ginęli z wycieńczenia. Mężczyźni, którzy trafiali do Gross-Rosen, opadali z sił i nie byli w stanie dalej pracować. Zazwyczaj trwało to trzy miesiące. Często zdarzały się samobójstwa.
Niemcy prowadzili w Rogoźnicy szeroko zakrojone badania z zakresu medycyny sądowej. Zachowały się dokumenty potwierdzające istnienie specjalnych stołów sekcyjnych projektowanych dla Gross-Rosen. Ludzi traktowano jak materiał, którego było pod dostatkiem.
Były też różne komanda specjalistyczne pracujące na terenie Gross-Rosen, jak Komando Wetterstelle, Siemens, Blaupunkt. Więźniowie, którzy mieli wykształcenie techniczne, zajmowali się analizą różnego sprzętu, który dostał się w ręce Niemców. Zazwyczaj członkowie komand byli chronieni, mieli lepsze racje żywnościowe.
W Gross-Rosen więziono wiele narodowości, było nawet trzech Chińczyków.
Niemcy, w dalszej perspektywie, myśleli o eksterminacji na szeroką skalę, być może i obóz w Rogoźnicy miał mieć w przyszłości takie przeznaczenie.
Świadczyć o tym może fakt, że na planach rozbudowy obozu możemy odczytać miejsce oznaczone: Gaskammer, czyli komora gazowa. Jednak przedłużająca się wojna, potrzebna siła robocza spowodowały, że zapisał się w systemie obozów jako obóz pracy – ciężkiej i niewolniczej.

Zdjęcia te odnaleziono w 2015 r. Wdowa po fotografie przyniosła szpule ze zdjęciami do IPN-u w Kielcach.
W 2007 r. podczas konferencji naukowców zajmujących się Holokaustem, reprezentujących różne instytucje Europy i świata, zgłosił się człowiek, który pracował w Departamencie Ofiar II Wojny Światowej w Brukseli. Przekazał informację, że ma szkic lekarza obozowego z Gross-Rosen, który świadczy o mogiłach zbiorowych na terenie tego obozu. Na początku podano to w wątpliwość, twierdząc, że stacjonujący na terenie obozu Rosjanie ekshumowali wszystkie mogiły. Kiedy Rosjanie opuścili obóz 1 XI 1947 r., wyznaczono małą strefę upamiętniającą Lagerstrasse i dwa rzędy baraków. Zieleń powoli wkraczała na teren obozu.
Referat Odbudowy działający w Świdnicy wydał decyzję o rozbiórce obozu.
Od 1947 r. wyjeżdżały furmanki pełne cegieł i drewna. Materiałów użyto do odbudowy Wrocławia. Rozebrano wszystkie baraki załogi, z terenu byłego obozu wyjeżdżało nawet 60 furmanek dziennie. Stało się tak, ponieważ teren nie miał swojego gospodarza, administracyjnie raz podlegał pod obóz Auschwitz-Birkenau, innym razem pod muzeum okręgowe. Nie było jednostki badawczej i edukacyjnej dedykowanej temu miejscu. Dopiero w 1983 r. powstało muzeum. Placówka, która naukowo zaczęła się zajmować zbieraniem informacji, przesłuchiwaniem świadków, zbieraniem dokumentów, odzyskiwaniem ich, tworzeniem archiwów, list transportowych.
Efektem działalności muzeum było odkrycie zbiorowej mogiły w 2017 r.
Ekshumowano ok. 90 szkieletów. Było to szokujące dla opinii publicznej. Wiadomość obiegła światowe serwisy informacyjne.
Przyjechała nawet agencja Reutera. Wówczas dyrekcja muzeum podjęła decyzję o oczyszczeniu całej powierzchni obozu z roślinności. Planuje się dalsze prace archeologiczne, naprawia wieloletnie zaniedbania, przywraca pamięć.

Jeżeli ktoś stracił przytomność czy zakręciło mu się w głowie, wpadał tam i nikt go stamtąd nie wyciągał. Po prostu tam konał. Dla młodego chłopca to były traumatyczne przeżycia.
Po tylu latach, kiedy stanął na terenie obozu i patrzył na to miejsce, emocje były u niego bardzo mocno widoczne.
Ostatnie kadry filmu pochodzą z Jelcza-Laskowic z filii Fünfteichen, w której pracował. Produkcja jest na etapie montażu. Archiwum ma w swoich zasobach jeszcze kilka interesujących relacji, które chcielibyśmy umieścić w filmie, niestety ograniczają nas przepisy RODO. Szczęśliwie mamy żyjącego świadka, który wyraża wszystkie zgody i opowiada o swoich przeżyciach niezwykle przejmująco.
Wiele osób pracuje nad filmem, który przywróci pamięć o historii tego miejsca. Nikt nie miał powodu, by o tym miejscu mówić, oprócz tych więźniów, którzy przeżyli. Większość tych ludzi wróciła do swoich domów na Zachód i do ich relacji nie mieliśmy dostępu, bo byliśmy za żelazną kurtyną.
Losy tego miejsca są bardzo skomplikowane, ale dzisiaj, w 80. rocznicę wybuchu II wojny światowej chcemy, by każdy, kto odwiedza Rogoźnicę, wiedział, co tu zaszło. Piękna zieleń przykryła świadectwa zbrodni. Film przywróci pamięć cierpienia.

IPN chce stworzyć wirtualną mapę miejsc pamięci, na której opracujemy każde miejsce i jego historię, opatrzymy je fotografią. Następnie oznaczymy takie miejsca za pomocą tablic – materialnych świadectw trudnej historii, pamiętając, że tożsamość konstytuuje pamięć, a pamięć tożsamość.
Jakie są największe wyzwania stojące przed oddziałem IPN-u, szczególnie w kontekście Gross-Rosen, ale także zbrodni komunistycznych?
Trzeba przywracać pamięć o wszystkich ludziach, którzy stracili tu życie. Chcemy w godny sposób przywrócić tę pamięć, tworząc wspomnianą wirtualną mapę miejsc z ich fotografią, chcemy uporządkować nazwy miejscowości. Musi wybrzmieć, że tu była III Rzesza, że Polska przyszła dopiero później. Że obozy zostały stworzone przez nazistów dla Polaków, Żydów, Romów i innych, także Niemców.
Chcemy przypominać, że po wojnie były tam więzienia ubeckie. Po nazistach nastali komuniści, którzy często w tych samych miejscach więzili swoich rodaków. To jest rola IPN-u, mimo trudności w dostępie do źródeł. Nie szukamy przy tym sensacji. Szukamy ludzkich historii, by przywrócić o nich pamięć. Interesuje nas człowiek. To jest nasz cel. To jest nasze motto.