Istota sakramentu pokuty i pojednania
W sakramencie pokuty, wierni wyznający uprawnionemu szafarzowi grzechy,
wyrażający za nie żal i mający postanowienie poprawy, przez rozgrzeszenie udzielone
przez tegoż szafarza otrzymują od Boga odpuszczenie grzechów
po chrzcie popełnionych i jednocześnie dostępują pojednania z Kościołem,
któremu grzesząc zadali ranę (kan. 959 KPK).
KS. BARTOSZ TROJANOWSKI
Wrocław
Sakrament pokuty jest widocznym znakiem niewidzialnej łaski Bożej. Warto z niego korzystać jak najczęściej,
aby dojść do Królestwa Niebieskiego
HENRYK PRZONDZIONO/FOTO GOŚĆ
Nie jest to definicja dogmatyczna ogłoszona przez Sobór, ale jest to jeden z kanonów zapisanych w Kodeksie Prawa Kanonicznego.
Wprowadzenie w zagadnienie
Nie jest to także norma, w której Prawodawca zawarł jakieś nakazy czy zakazy obejmujące wszystkich bądź tylko część wiernych, ale jest to fragment Kodeksu Prawa Kanonicznego, który ma charakter na wskroś teologiczny.
Posłużymy się w tym artykule tymi sformułowaniami zawartymi w podstawowej księdze prawa kanonicznego, ponieważ jest tam przedstawiona kwintesencja teologiczna istoty sakramentu pokuty i pojednania. Jednocześnie uwidacznia to, że nie można zrozumieć przepisów prawa kościelnego bez znajomości teologii, ponieważ wszystkie normy muszą być ugruntowane i skierowane na realizację celów, które zakłada również teologia. Spróbujmy zatem prześledzić najistotniejsze aspekty zawarte w tej teologiczno-kanonicznej charakterystyce sakramentu tak istotnego dla każdego wierzącego, który ze względu na ludzką słabość i konsekwencje grzechu pierworodnego – popełnia grzechy.
Najważniejsze aspekty sakramentu pokuty
Istotą sakramentu pokuty są następujące elementy: wyznanie grzechów, żal za nie oraz postanowienie poprawy.
Są one tożsame z warunkami dobrej spowiedzi, choć widać, że nie do końca się pokrywają i nie są wszystkie tutaj wymienione. Jednak nietrudno domyślić się, że tak naprawdę wszystkie te elementy są w swej istocie ważne dla dobrej spowiedzi, jednak w sakramencie pokuty i pojednania te trzy elementy stanowią jakby quasi-materię sakramentu. Każdy sakrament ma swoją materię i formę, które są niezbędne dla jego ważności. W przypadku sakramentu pokuty jest mowa o quasi-materii (prawie materii) ze względu na fakt, że same grzechy nie mogą być uważane za materię sakramentu, a co więcej – nie w każdym przypadku przy sakramencie pokuty i pojednania jest ten sam sposób wypowiedzenia grzechów (czasem jest to w formie słownej, czasem za pomocą gestów w języku migowym, czasem również za pomocą skinienia głową czy wskazania palcem). Jednak wyznanie grzechów (w jakiejkolwiek przyjętej formie) to jeden z trzech elementów, które Prawodawca uznał za istotę sakramentu.
Pozostałe dwa elementy również wchodzą w skład istoty sakramentalnej spowiedzi świętej. Nie można uznać spowiedzi za ważną, jeśli nie ma żalu za grzechy, ale trzeba również powiedzieć, że w pewnym sensie ten żal zakłada choćby ogólny rachunek sumienia, ponieważ aby żałować za jakieś grzechy, sumienie musi je wypomnieć, i dlatego można powiedzieć, że żal za grzechy zawiera już w sobie domyślnie rachunek sumienia. Nie został on wymieniony w tych istotnych elementach, ponieważ czasami w niebezpieczeństwie śmierci czy innej nagłej sytuacji penitent mógłby nie mieć możliwości przygotowania się do spowiedzi przez dokładny rachunek sumienia. Podobnie można uznać, że postanowienie poprawy również obejmuje swoim zakresem zadośćuczynienie Panu Bogu i bliźniemu.
Nie sposób sobie wyobrazić, aby penitent podjął szczere postanowienie poprawy, które wykluczałoby możliwe do wypełnienia zadośćuczynienie za popełnione grzechy.
Szafarz sakramentu pokuty
Norma prawa kanonicznego przywołana na początku zawiera w dwóch miejscach wzmiankę o szafarzu sakramentu pokuty. Najpierw mówi, że szafarz musi być uprawniony do słuchania spowiedzi, a później, że to przez jego rozgrzeszenia penitent otrzymuje łaskę. Dlatego należy wyjaśnić kwestie dotyczące szafarza sakramentu pokuty.
A mianowicie, może nim być tylko kapłan (por. kan. 965 KPK) i należy tu dodać – ważnie wyświęcony, czyli prezbiter lub biskup.
Jednak same ważne święcenia nie są wystarczające do tego, aby ważnie rozgrzeszać.
Kapłan powinien posiadać jeszcze stosowne upoważnienie (zwane jurysdykcją) do spowiadania (por. kan. 969 KPK), które otrzymuje od ordynariusza miejsca.
Drugim elementem istotnym dla szafarza sakramentu jest formuła rozgrzeszenia, która jest formą sakramentu.
Prawidłowe wypowiedzenie istotnej części formuły rozgrzeszenia jest elementem ważności sakramentu. Dlatego kapłan nie może sam niczego w niej zmieniać, ani dodawać, ani z niej czegoś usuwać. Wśród wielu formuł spowiedzi bardzo często spotyka się tę, że akt żalu penitent odmawia właśnie w momencie udzielania rozgrzeszenia, bijąc się w piersi i wypowiadając po cichu słowa żalu („Boże, bądź miłościw mnie grzesznemu” lub podobne).
Jednak warto w tym momencie posłuchać tych wielkich prawd, które są zawarte w tej formule rozgrzeszenia; ona przywołuje całe misterium zbawcze dokonane przez Syna Bożego i działanie Ducha Świętego, który został zesłany na odpuszczenie grzechów, a to wszystko z woli Ojca Miłosierdzia – w ten sposób uświadamiamy sobie, jak odpuszczenie grzechów jest dziełem Trójcy Świętej, która pragnie przywrócić nam dostęp do Źródła Miłości, którym jest sam Bóg.
Łaska sakramentu pokuty
Skoro sakrament pokuty jest widocznym znakiem niewidzialnej łaski Bożej – taka jest najprostsza definicja każdego z sakramentów – to warto sobie uświadomić, jaką łaskę lub łaski otrzymujemy, przystępując do tego sakramentu.
Celowo zostało podkreślone, że tak naprawdę nie jest to łaska rozumiana w liczbie pojedynczej, tzn. obejmująca tylko jeden aspekt, bo już w samej teologiczno-prawnej normie kodeksowej jest zapisane, że otrzymujemy przebaczenie grzechów popełnionych po chrzcie świętym oraz dostępujemy pojednania z Kościołem. Jest to znamienne, ponieważ do sakramentu pokuty może przystąpić tylko ochrzczony człowiek, a sakrament chrztu też gładzi grzechy uczynkowe, a nie tylko grzech pierworodny. A zatem tylko te grzechy, które zostały popełnione po chrzcie świętym, należy wyznawać na spowiedzi (oczywiście chodzi o tych, którzy chrzest przyjęli jako dorośli). Grzech też jest przeszkodą w pełnym uczestniczeniu we wspólnocie Ludu Bożego, ponieważ przez swoje złe postępowanie grzesznik zadaje ranę Kościołowi, a zatem łaska sakramentalna daje pojednanie penitentowi z Kościołem – przywraca utraconą relację, na której przeszkodzie stał grzech.
Nie zostały tu wymienione wszystkie elementy łaski sakramentalnej, ponieważ nie było to intencją Prawodawcy, aby w normie prawa kanonicznego przedstawić zamknięty „katalog” łask otrzymywanych w sakramencie pokuty i pojednania. Warto podkreślić, że jest on szerszy i należy tutaj wspomnieć choćby o łasce uczynkowej, która daje siły duchowe do właściwego postanowienia poprawy i jego realizacji. To właśnie w sakramencie pokuty i pojednania następuje znaczący krok we wzroście duchowym, a zatem dzięki tej łasce sakramentalnej, jeśli jest ona przyjęta i ma miejsce współpraca z nią, owoce tego rozwoju duchowego są największe.
Odkrywanie teologii sakramentu w praktyce
Po tym krótkim przedstawieniu teologicznych aspektów sakramentu pokuty i pojednania zakończę te rozważania stwierdzeniem, że sakrament pokuty jest nazywany drugim chrztem i tak jak chrzest jest nam potrzebny do zbawienia, tak powinniśmy też traktować sakrament pokuty i pojednania, ponieważ z powodu ludzkiej ułomności popełniamy grzechy i dlatego potrzebujemy Bożej łaski przebaczenia; dlatego można widzieć ten sakrament jako sakrament Miłosierdzia Bożego. Warto z niego korzystać jak najczęściej, aby dojść do Królestwa Niebieskiego.
