Na drodze nawrócenia

Wojciech Iwanowski: Stoi Ksiądz na czele Centrum Ochrony Dziecka. Co to za instytucja i kto był inicjatorem jej powołania?
O. Adam Żak SJ: Kiedy w czerwcu 2013 r. zostałem koordynatorem ds. ochrony dzieci i młodzieży przy Konferencji Episkopatu Polski, zastanawiałem się, jakie są cele do zrealizowania i jakie narzędzia będą mi potrzebne, by wykonać powierzone mi zadania.
Doszedłem do wniosku, że z jednej strony potrzebna jest praca nad uświadamianiem istoty problemu, jakim jest wykorzystywanie seksualne małoletnich, a z drugiej adekwatna odpowiedź na już zaistniałe fakty oraz budowanie w przestrzeni kościelnej bezpiecznych środowisk dla dzieci i młodzieży. Najlepszym narzędziem do realizacji takich celów jest edukacja, są szkolenia oraz budowanie odpowiednich struktur, zdolnych korzystać z kompetencji wyszkolonych fachowców. Do tego celu najlepiej nadaje się instytucja akademicka, mogąca czerpać z doświadczenia i wiedzy całego środowiska naukowego własnej uczelni i zdolna współpracować również z instytucjami pozauczelnianymi, dysponującymi dużym doświadczeniem i potencjałem.
I tak przy Akademii Ignatianum, dzięki zrozumieniu władz uczelni i poparciu Sekretariatu Konferencji Episkopatu Polski oraz moich przełożonych, zostało powołane Centrum Ochrony Dziecka (COD). Tu, zwłaszcza w Instytucie Nauk o Wychowaniu, stopniowo odkrywałem fachowców, na których ja i moi współpracownicy możemy liczyć.
W gronie tym są również praktycy, posiadający doświadczenie w pracy z ofiarami przestępstw seksualnych.

Jakie są główne przyczyny pedofilii?
Staram się nie używać słowa pedofilia na określenie zjawiska społecznego, o którym rozmawiamy. Mówię raczej o wykorzystywaniu seksualnym.
Pedofilia jest określeniem zdefiniowanym w podręcznikach diagnostyki medycznej i oznacza dewiacyjne zaburzenie preferencji seksualnej. Polega to na tym, że osoba dorosła preferuje jako partnera seksualnego dziecko przed okresem dojrzewania.
Jeśli każde wykorzystanie seksualne osoby małoletniej nazywamy pedofilią, a każdego sprawcę pedofilem, to więcej zaciemniamy niż rozjaśniamy.
Najczęściej bowiem czynów pedofilnych dopuszczają się nie pedofile, czyli osoby o zaburzonej preferencji seksualnej, tylko osoby, które z innych powodów takimi czynami krzywdzą dzieci.
Nie są to więc osoby z dewiacjami.
Najbardziej przerażające jest to, że tych czynów dopuszczają się tzw. osoby normalne, nieradzące sobie w różnych obszarach życia, często z powodu przemocy doświadczonej na jakimś wczesnym etapie, w tym także przemocy seksualnej. Ludzie w wieku dorosłym różnie, czasem bardzo niedojrzale odreagowują np. brak bezpieczeństwa w rodzinach, z których pochodzą.
Mogą to być używki, jak alkohol czy narkotyki, może też być uzależnienie od pornografii lub seksu. Ale może to też być brak relacji z rówieśnikami i pozostawanie „wiecznym” nastolatkiem.
Te wszystkie niedojrzałe formy „radzenia” sobie z własnym bagażem mogą prowadzić do szukania coraz to innych sposobów zaspokojenia swoich potrzeb emocjonalnych i seksualnych albo do budowania krzywdzących relacji zastępczych.
Najlepszym sposobem prewencji jest zapewnienie dzieciom i młodzieży właściwego środowiska wzrastania w poczuciu bezpieczeństwa. Tak wychowane dziecko będzie potrafiło dojrzale radzić sobie np. ze stresem,będzie umiało strzec granic własnej intymności i będzie wystrzegało się ich naruszania u innych osób. Niestety, nie żyjemy w świecie idealnym.
Dojrzałość nie jest czymś, co się osiąga raz na zawsze. Także człowiek dorosły pod wpływem jakichś trudności może cofnąć się w rozwoju, uciec w niedojrzałe zachowania. Takich właśnie z różnych powodów niedojrzałych sprawców wykorzystywania seksualnego mamy najwięcej.
Istnieją różne formy wykorzystywania seksualnego. To nie są tylko stosunki seksualne czy inne czynności seksualne z dotykiem, których doświadczyło aż 7% nastolatków między 13 a 17 rokiem życia. Są to również bezdotykowe obciążające zachowania seksualne, jak słowna przemoc seksualna, propozycje seksualne w Internecie i ekshibicjonizm. Najnowsze badania pokazują, że 20% nastolatków doświadczyło przynajmniej jednej z form tych zachowań. Z tym że tego typu zachowań znacznie częściej doświadczają dziewczęta.

Episkopat Polski opublikował wytyczne w sprawie Postępowania w przypadku przestępstwa wykorzystywania seksualnego osoby małoletniej. Jakie są ich główne założenia?
Główne założenie związane jest z misją Kościoła, który zawsze chroni dzieci, jak św. Józef chronił Jezusa.
Czyn Józefa pozostaje na zawsze wzorem dla całej wspólnoty Kościoła. Sam Jezus utożsamił się z dzieckiem. I kto by przyjął jedno takie dziecko w imię moje, Mnie przyjmuje (Mt 18, 5). Dla krzywdy wyrządzonej dziecku Jezus znajduje najcięższe słowa potępienia: kamień młyński i morze! (Mt 18, 6). Jeśli przyjęcie dziecka z miłością jest przyjęciem samego Jezusa, to przestępstwo przeciw dziecku jest odrzuceniem Jezusa i zamyka sprawcy wejście do Królestwa niebieskiego (por. Mk 10, 15). Ochrona dzieci to samo serce Ewangelii! Chronić to nie tylko bronić, ale także wzmocnić, prowadzić do Jezusa. Chodzi o prowadzenie do dojrzałości, do tej miary człowieczeństwa, jaką mamy w Jezusie.
Krzywda w tak delikatnej sferze, jak sfera seksualna, jest zaprzeczeniem tego wszystkiego.
Właśnie dlatego Jan Paweł II, ustanawiając specjalne normy do zwalczania tych przestępstw wśród duchownych, zrównał ochronę dzieci z ochroną największych świętości powierzonych Kościołowi, czyli sakramentów. Dlatego też Trybunałem Apostolskim, do którego trzeba zgłaszać wszystkie przypadki z całego świata, jest Kongregacja Nauki Wiary. Największą karą kościelną, jaka grozi duchownemu winnemu tego rodzaju przestępstwa, jest wykluczenie ze stanu duchownego.

Czy Kościół posiadał już wcześniej mechanizmy radzenia sobie w przypadkach podejrzenie o pedofilię? Jak one funkcjonowały?
Kościół posiadał w swoim ustawodawstwie od dawna właściwe środki.
Niestety, dawniej słaba była świadomość konieczności ochrony dziecka, tak jak ją rozumiemy współcześnie.
Dziecko nie było podmiotem praw.
Symptomem tego była również tolerancja dla metod wychowawczych uciekających się do przemocy.
Kościół od samego początku reagował na niewłaściwe zachowania.
Poza stosowanymi obecnie karami, jak wspomniane już wykluczenie ze stanu duchownego czy zawieszenie w czynnościach kapłańskich, kiedyś w klasztorach istniały również karcery.
Są historyczne świadectwa wyroków skazujących na dożywocie za uwodzenie chłopców. Dziś Kościół nie może stosować środków przymusu, jak areszt czy więzienie. To domena państwa.
Dlatego tak istotna jest współpraca z państwowymi organami w karaniu tych przestępstw. Dzisiaj wiemy więcej o ich naturze i o okropnych skutkach w życiu ofiar, choć ta wiedza jest bardzo młoda. Skutki wykorzystywania seksualnego dzieci zostały opisane bardzo późno, bo dopiero w latach 70. ubiegłego wieku. Wcześniej potępiano te czyny jako gorszące, ale nie rozumiano ich szkodliwości dla rozwoju młodego człowieka.

Czy widzi Ojciec jakąś szczególną rolę osób świeckich w mierzeniu się z problemem pedofilii w Kościele?
Oczywiście, że tak. Problem wykorzystywania seksualnego małoletnich w Kościele nie jest bowiem tylko problemem duchowieństwa. Te czyny popełniają również inni członkowie wspólnoty katolickiej. Ma on również miejsce w rodzinach katolickich. Jest tak, bo mamy tu do czynienia z problemem społecznym. Dlatego potrzeba społecznej strategii w celu ochrony dzieci i młodzieży. Nie tylko przeciw wykorzystywaniu seksualnemu, ale w ogóle przeciw wszelkiej przemocy na szkodę dzieci i młodzieży. Mówiąc to, nie przerzucam odpowiedzialności na nikogo ani nie odwracam uwagi od Kościoła. Księża i świeccy powinni inaczej podejść do wspólnej odpowiedzialności za wspólnotę Kościoła. Duchowny nie staje się święty przez sam fakt przyjęcia sakramentu święceń.
W Kościele musimy sobie wzajemnie pomagać na drodze do świętości. Taką pomocą jest również wymaganie od siebie nawzajem. Wszystkie złe zachowania są widoczne w społeczności.
Jezus nauczył nas upomnienia braterskiego. Zarówno świeckim, jak i duchownym konieczne jest przezwyciężenie mentalności klerykalnej.