Godność człowieka – czym jest?
Godność jest pojęciem bardzo często używanym, stosuje się je jako
pewnego rodzaju słowo wytrych, gdy mówimy chociażby o sprawach
związanych z bioetyką. Mimo że ów termin jest powszechnie stosowany,
wiele osób ma problem ze zdefiniowaniem rzeczywistości, która się za nim kryje.
Nie ułatwia tego fakt, że jest to pojęcie wieloznaczne.
BARTOSZ PIETRZAK
Wałbrzych
Godność przysługuje każdemu człowiekowi i nikt nie może jej mu odebrać,
ponieważ fundamenty, na których ona wyrasta, są niezbywalne
JIDUHA/STOCK.ADOBE.COM
W niniejszym artykule postaram się przybliżyć pojęcie godności w kontekście, w jakim funkcjonuje ono na gruncie filozoficzno-teologicznym.
Pojmowanie intuicyjne
Rozważania rozpoczniemy od pewnego rodzaju intuicji związanych z godnością. Pierwsza intuicja związana jest z szacunkiem. Bardzo często występuje zbitka tych dwóch słów, mówimy wtedy, że ktoś jest godny szacunku.
Innym przykładem połączenia godności z szacunkiem może być zajmowanie miejsc na różnego rodzaju eventach. Przy różnorakich uroczystościach państwowych występuje odpowiedni protokół, według którego są przydzielane miejsca poszczególnym osobom. Przydział miejsc związany jest z godnością – szacunkiem konkretnego urzędu – stanowiska zajmowanego przez daną osobę. Przykładem tego jest przygotowywanie odpowiedniego miejsca dla prezydenta, przedstawicieli rządu, ambasadorów czy przedstawicieli episkopatu.
Kolejną intuicją związaną z godnością jest rozumienie jej jako pewnego rodzaju predyspozycji do pełnienia jakiejś funkcji, sprawowania jakiegoś urzędu, zajmowania jakiegoś stanowiska. Ta intuicja zbliża nas już do rozumienia godności na gruncie filozoficzno-teologicznym, ale jeszcze nim nie jest. Tak rozumiana godność związana jest z pewnego rodzaju przymiotami, jakie posiada dana osoba, a jakie są wymagane do pełnienia danej funkcji. Często mówimy, że dana osoba jest godna sprawować dany urząd. Przykładowo osoba, która jest sędzią, powinna się cechować odpowiednim poziomem wiedzy z zakresu prawodawstwa oraz posiadać takie przymioty, jak sprawiedliwość, uczciwość. Osoba, która sprawuje stanowisko burmistrza czy prezydenta miasta, powinna się cechować oczywiście również uczciwością, ale powinna być równie dobrym organizatorem, powinna mieć również zdolności zarządzania oraz odpowiedni poziom zdolności interpersonalnych.
Ujęcie filozoficzno-etyczne
Przechodząc do meritum, gdy mówimy o godności na gruncie filozoficzno-etycznym, mówimy o pewnego rodzaju przymiocie, który jest zarezerwowany jedynie dla człowieka.
Godność nie przysługuje zwierzętom, ponieważ nie posiadają one przymiotów, z których ona wypływa. Termin godność jest bardzo popularny na gruncie filozofii personalistycznej, gdzie mówimy o godności osoby. Jest on terminem fundamentalnym dla wszelkiego rodzaju etyk budowanych na gruncie filozofii personalistycznej.
Godność jako przymiot przysługuje człowiekowi od poczęcia aż do naturalnej śmierci, dlatego też ów termin jest bardzo ważny w argumentacji bioetycznej związanej ze zjawiskiem procedury sztucznej inseminacji in vitro czy zjawiskiem eutanazji. Skoro godność przysługuje człowiekowi od poczęcia aż do naturalnej śmierci, świadczy o tym, że jest ona przymiotem niezbywalnym, nie można jej pozbawić żadnej osoby ani żadna osoba sama nie może się jej wyrzec. Skoro godność jest czymś niezbywalnym, to musi wypływać ona z przesłanek, które są niezbywalne. Jeżeli jakiś przymiot przysługujący człowiekowi jest niezbywalny, musi on wypływać z rzeczy, które przysługują człowiekowi przez całą jego egzystencję – od poczęcia aż do naturalnej śmierci.
Godność osoby możemy zbudować na dwóch płaszczyznach – płaszczyźnie naturalnej i supernaturalnej. Płaszczyzna naturalna związana jest z poznaniem naturalnym (rozumowym) i jest dostępna (akceptowalna) dla każdego człowieka, nawet niewierzącego. Natomiast płaszczyzna supernaturalna związana jest z poznaniem religijnym (poznaniem przez wiarę). Przesłanki z tej płaszczyzny raczej nie przekonają osób niewierzących, co nie zmienia faktu, że są one przesłankami o charakterze obiektywnym i dotyczą wszystkich, nawet osób, które ich nie uznają.
Przesłankami na poziomie naturalnym są: natura rozumna i wolna wola. Natomiast na płaszczyźnie supernaturalnej: akt stworzenia, akt wcielenia oraz akt odkupienia.
Fundament godności: natura rozumna
Natura rozumna jest jednym z fundamentów godności człowieka, jest czymś, co wyróżnia nas ze świata zwierząt, co sprawia, że człowiek jest istotą wyjątkową. Naturę rozumną często błędnie utożsamiamy z inteligencją, wiedzą czy mądrością – są to pewnego rodzaju przejawy tej natury, ale same w sobie nią nie są. Godność osoby ludzkiej jest skorelowana ze sposobem rozumienia samego pojęcia osoby. Boecjusz, tworząc swoją definicję osoby, stwierdził, że osoba jest to indywidualna substancja natury rozumnej (jest to bardzo popularna definicja osoby na gruncie filozofii personalistycznej).
Gdybyśmy utożsamili naturę rozumną np. z inteligencją, moglibyśmy dojść do stwierdzenia, że w takim przypadku ktoś jest bardziej, a ktoś mniej osobą, że bycie osobą jest czymś stopniowalnym, czyli człowieczeństwo jest czymś stopniowalnym, a stąd już tylko mały krok do koncepcji nadczłowieka i powtórki dramatu, jaki zgotował światu nazistowski totalitaryzm. Tak więc, czym jest owa natura rozumna, skoro nie jest ani wiedzą, ani inteligencją?
Jest to pewnego rodzaju zdolność do poznawania w racjonalny sposób otaczającego świata, jest to pewnego rodzaju fundament, na którym przeprowadzane są procesy myślowe. Natura rozumna wraz z wolną wolą stanowi bazę do celowego działania człowieka.
Człowiek może poznawać i wybierać cele, na które następnie nakierowuje swoje działanie.
Wolna wola
Drugim elementem fundamentalnym godności człowieka na płaszczyźnie ontycznej jest wolna wola, która bardzo często błędnie jest utożsamiana z wolnością. Wolna wola jest to wewnętrzna zdolność do podejmowania różnego rodzaju decyzji, do nakierowywania swojej woli (pragnień, chcenia) na elementy rzeczywistości, którą poznajemy. Wolna wola może służyć też nakierowaniu naszych zdolności poznawczych na jakiś konkretny przedmiot, który wcześniej poznaliśmy wyłącznie na gruncie poznania intuicyjnego, ale ów przedmiot nas zaciekawił i chcemy poznać go dokładniej, dlatego czynimy go przedmiotem naszego poznania, np. naukowego. Jak więc widać, wolnej woli nie można nikogo pozbawić, natomiast wolność człowieka może być w pewien sposób ograniczona – mniej lub bardziej – np. przez więzienie.
Trzy źródła supernaturalne
Jak już było wspomniane, godność osoby na płaszczyźnie supernaturalnej wypływa z trzech źródeł. Pierwszym z nich jest akt stworzenia. Człowiek został stworzony na obraz i podobieństwo Boga, jest Imago Dei. Czyni to człowieka wyjątkową istotą, jest on jedyną istotą na Ziemi, która jest obrazem Boga.
Drugim źródłem godności, które możemy poznać poprzez wiarę, jest akt wcielenia. Jezus poprzez swoją inkarnację wywyższył człowieka ze wszystkich bytów stworzonych. Teologia wschodnia nazywa to przebóstwieniem.
Jezus w swojej osobie połączył naturę Boską i ludzką, sprawił, że staliśmy się synami Boga.
Kolejnym elementem, który wskazuje na szczególną godność człowieka, jest akt odkupienia. Bóg tak ukochał człowieka, że pozwolił przybić swojego Syna do krzyża, aby odkupić ludzi i przyprowadzić ich do siebie. Miłość i poświęcenie Boga wobec człowieka wskazują na jego szczególną pozycję w świecie stworzonym.
Trzy powyższe fakty mówiące o miłości Boga do człowieka również są niezmienne i nikogo nie można pozbawić szczególnej godności z nich wypływającej, nawet osób niewierzących, które je dobrowolnie odrzucają.
Bóg stworzył na swoje podobieństwo wszystkich ludzi, nie tylko wierzących, i tak samo odkupił wszystkich na krzyżu, a dokonując wcielenia, przebóstwił całą ludzkość, a nie tylko wybraną grupę czy naród.
Tak więc godność w rozumieniu ontycznym przysługuje każdemu człowiekowi i nikt nie może jej mu odebrać, ponieważ fundamenty, na których ona wyrasta, są niezbywalne, nie można ich pozbawić żadnego człowieka.
