Przestrzenie swojskości

Wizytatorzy odwiedzali parafie, interesując się stanem zachowania świątyń, poziomem posługi duszpasterskiej i katechizacji. Na podstawie pozyskanych w ten sposób informacji o języku, w którym głoszono kazania i udzielano sakramentów, można spróbować dotrzeć do miejsc, gdzie mieszkały rodziny polskie. Okazuje się wówczas, że spore połacie diecezji wrocławskiej w tamtym czasie wciąż były przestrzenią rozwoju kultury polskiej w jej wydaniu lokalnym. Czasami oznaczało to swoistą mieszankę kulturową, jak w Świętej Katarzynie czy Bielanach Wrocławskich, gdzie mieszkańców nazywano „polono-germanus” – „Polako-Niemiec”. Ale były wsie i przysiółki, w których po polsku mówiła większość mieszkańców.
W polskim języku zwracali się do swoich parafian księża w kościele św. Małgorzaty w Gajkowie, a w pasie biegnącym wzdłuż obu brzegów w górę Odry takich polskich enklaw można odnaleźć kilka: Sobocisko, gdzie jeszcze w 1814 r. upominano się o polskiego kaznodzieję, Janików, Miłoszyce, a wreszcie Dziuplina i Laskowice zamieszkane przez protestanckich spadkobierców słynnego polskiego „fararza” Simona Figliusa Polańczyka. Ten sam język rozbrzmiewał na co dzień w części osad ziemi strzelińskiej, choćby w Borku Strzelińskim i Ludowie Śląskim. Po polsku modlono się w Turowie oraz w podległych wrocławskiej parafii św. Maurycego Tarnogaju i Radwanicach. Polakami byli protestanccy parafianie św. Krzysztofa w podwrocławskich Bieńkowicach. Nie jest przy tym paradoksem, że łatwiej zachowywali polskość śląscy luteranie, choć nie wolno zapominać o podejmowaniu i przez katolików walki o polskie oblicze ich duszpasterstwa. Takim przykładem niech będą obok wspomnianego Ludowa położone kilkanaście kilometrów na północ Przecławice, gdzie kościołem parafialnym opiekowały się wrocławskie klaryski.

Skrissowskiego – tego trudno dociec na pewno, ale na potrzeby śląskiej dumy uwierzyć w takie założenie można. Oto jak w XVII w. nasi krajanie nagradzali żartem kobiece wdzięki, śmiejąc się z pewnością do rozpuku przy kuflu dobrego miejscowego piwa: gdy panny, mężatki i wdowy miały dostać najlepsze kąski i trunki – a to zające, karpie, łososie, a to orzeszki czy miód – „babom” przypadała wilczyzna, żaby i „torki” właśnie.
Te młodsze i wdzięczniejsze godne były nosić karmazyn, aksamit, „rombeczki”, „snurzeczki”, miały spać w pierzynach, nosić korale, jeździć kolaskami i karetami, tańczyć i prowadzić pogaduszki w towarzystwie młodzieńców i mężów. „Babie” za to należał się powróz i zgrzebny łach za przyodziewek, a półka za łoże. „Babę” zamiast złotogłowia miał zdobić lisi ogon, a taczka służyć za powóz. „Baba” siedziała pod ławką, gdy inni cieszyli się towarzystwem miłych pań. Piosnkę kończyła jakże swojska w żartobliwej wymowie fraza: „Pannom – ray, mężatkom – kray, do nieba wdowom, do piekła z babom, et sic finis erat!”. A gdzie były te „baby”? Przecież nie wśród Polaków, bo któż by je obśmiewał w towarzystwie ich samych!
…i chłopską zagrodą
Większość życia toczyła się jednak za progiem domu. Jak wszędzie i jak zawsze, gdzie narody budują się na rodzinach.
Śladów tego życia mamy jednak mniej niż niewiele. Ekspozycje etnograficzne pokazują przeważnie świat XIX w., gdy zamierała nie tylko polskość, ale i niektóre tradycyjne zajęcia chłopskie, gdy całe rodziny migrowały do miast, wtapiając się w ich anonimowość i wszechobecną kulturę niemiecką.
Pewnym paradoksem historii niech będą rozsiane tu i ówdzie pojedyncze groby polskich tułaczy, uciekających z dawnej Rzeczpospolitej powstańców-emigrantów, które można spotkać na małych cmentarzykach przykościelnych w podsudeckich wsiach. Jeśli znajdowali tu swoje niechciane miejsce, to znaczy, że ktoś ich przyjmował i karmił, cenił przychodzącą z nimi kulturę przodków, pewnie z melancholią słuchał opowieści o nadziejach i rozpaczy walczących o polską wolność. W chłopskich zagrodach splatały się więc jeszcze raz dzieje Polski i Śląska. Szkoda, że w tak trudnych okolicznościach…