W STRONĘ PEŁNI ŻYCIA

O temperamencie

Obserwując zachowanie innych osób, często zastanawiamy się,
skąd płyną różnice między nami widoczne w naszym postępowaniu.
Psychologia próbuje wyjaśnić to zjawisko, odwołując się do takich pojęć, jak inteligencja,
temperament, cechy osobowości czy też style poznawcze.

KS. JANUSZ MICHALEWSKI

Świdnica

GINO CRESCOLI/PIXABAY.COM

Jedną z najbardziej popularnych odpowiedzi, jaką udzielamy na pytanie, dlaczego się różnimy, jest odwołanie się do wspomnianego pojęcia temperamentu.
Źródła pojęcia
Historia tego pojęcia sięga starożytności, czasów Hipokratesa i Galena. Pierwszy z nich, lekarz grecki żyjący na przełomie V i IV w. przed Chr., wyróżnił w organizmie człowieka cztery soki: krew, flegmę i dwojakiego rodzaju żółć – żółtą i czarną. Krew bierze się z serca, flegma z głowy, żółć z wątroby, a czarna żółć ze śledziony. Człowiek jest zdrowy wtedy, uczył Hipokrates, kiedy mieszanina tych soków, ich działanie i ilość pozostają w stanie równowagi.
Staje się natomiast chory, kiedy ta równowaga jest zachwiana. Galen, rzymski lekarz pochodzenia greckiego, żyjący w II w. przed Chr., wykorzystał koncepcję czterech soków i stworzył na jej podstawie pierwszą typologię pierwotnych temperamentów. Nazwał je w zależności od przewagi któregoś z soków – sangwinikiem (łac. sanguis – krew), cholerykiem (gr. chole – żółć), melancholikiem (gr. melas – czarna, chole – żółć) i flegmatykiem (gr. phlegma – flegma, śluz).
Ten podział temperamentów w ogólnej świadomości ludzi jest bardzo popularny i stosowany do dziś. Mówiąc skrótowo, sangwinikiem określa się osobę, która kieruje się silnymi i szybkimi, ale płytkimi uczuciami. Melancholikiem osobę, u której występują uczucia powolne, długotrwałe i głębokie. Natomiast choleryk to człowiek, który działa szybko i gwałtownie, a flegmatyk to ten, kto działa powoli i bezwładnie, przy jednoczesnym braku reakcji uczuciowych.
Współczesne rozumienie
We współczesnej psychologii pod wpływem badań empirycznych odchodzi się od tego popularnego podziału typów temperamentu. Dziś raczej mówi się o wymiarach temperamentu. Terminu „wymiar” używa się dla podkreślenia faktu, że pod względem jakiejś cechy ludzi można uporządkować od minimalnego jej nasycenia (np. brak pewności siebie) do dużego nasilenia (np. bardzo mocna pewność siebie). Jedną z ciekawszych koncepcji temperamentu stworzył polski psycholog i badacz Jan Strelau. Znana jest w świecie jako Regulacyjna Teoria Temperamentu.
Przez temperament rozumie on tendencje w zachowaniu, o charakterze wrodzonym i uwarunkowanym genetycznie, cechujące się względną stałością w ciągu życia, związane z siłą, szybkością, zmiennością oraz ruchliwością procesów nerwowych. Czyli wskazuje, że z pewnymi tendencjami do zachowania i reagowania po prostu rodzimy się; że wykazują one w ciągu naszego życia pewną niezmienność oraz że są związane z funkcjonowaniem naszego układu nerwowego.

Temperament człowieka, zdaniem polskiego badacza, składa się z sześciu wymiarów – żwawości, perseweratywności, wrażliwości sensorycznej, reaktywności emocjonalnej, wytrzymałości i aktywności. Odwołując się do pojęcia wymiaru, trzeba wskazać, że każdy z nas ma te wyróżnione cechy temperamentu, tylko w różnym nasileniu – jedni w silniejszym, drudzy w słabszym. Owo różne nasycenie w nas wymiarów temperamentu jest właśnie przyczyną różnic w naszym zachowaniu. Koncepcja J. Strelaua opisuje osoby o wysokim nasileniu wskazanych wymiarów temperamentu.
Opisy osób o niskim nasileniu poszczególnego wymiaru podaje się przez wskazanie opisu odwrotnego do wymiaru o wysokim nasyceniu.
Dobroć dopasowania
Krótkie dwie uwagi do zaprezentowanej koncepcji temperamentu w świetle naszego życia i problemów, które nieraz mamy z sobą i z innymi. Po pierwsze, mamy naturalną skłonność do mówienia, że jakieś wymiary temperamentu są lepsze, a inne gorsze. Jedne chcielibyśmy mieć, a drugich się pozbyć lub przynajmniej zmienić. J. Strelau za innymi badaczami temperamentu wskazuje, że właściwie trudno mówić, iż jakieś wymiary temperamentu są lepsze, a inne gorsze. Odwołując się do pojęcia dobroci dopasowania, wskazuje, że dla każdej osoby istnieje odpowiednio dopasowane do niej środowisko, które powoduje, iż funkcjonuje ona w nim w miarę optymalnie i bez większych problemów.
Często problemy danej osoby wynikają z tego, że nie funkcjonuje ona w środowisku jak najlepiej dopasowanym do jej wymiarów temperamentu. Szczególnie ważne jest to przy szukaniu pracy i wiąże się ze znalezieniem sobie takiego zajęcia, które będzie dopasowane do naszych wymiarów temperamentu.
Po drugie, skoro wymiary temperamentu są wrodzone i uwarunkowane genetycznie, to czy możemy je jednak zmienić? Oczywiście, że możemy, choć trzeba pamiętać, iż będzie to trudna praca, ale z pewnością szybciej ich przejawianie możemy osłabić lub nauczyć się dystansu wobec nich. Pierwszym warunkiem skuteczności tej pracy nad sobą jest poznanie swoich nawykowych sposobów myślenia i reagowania. Drugim jest świadomość tego, jakie nawyki chcemy w sobie ukształtować, czyli realna wizja tego, jak chcemy reagować. Trzecim – bycie nieustannie świadomym tego, co dzieje się w nas w danej chwili, i dokonywanie wyborów takich sposobów reagowania, jakie chcemy wykazywać.
Czwartym – nie zniechęcanie się mimo porażek, lecz nieustanne ćwiczenie nowych sposobów reagowania.
Parafrazując słowa Jezusa, można powiedzieć – kto wytrwa do końca, ten się zmieni.

WYMIARY TEMPERAMENTU

 
 
Żwawość. Przez żwawość J. Strelau rozumie tendencję do szybkiego wykonywania rozmaitych czynności i zadanych prac, a także do częstego wykonywania jednocześnie kilku czynności naraz. Osoba o wysokiej żwawości jawi się jako osoba zwinna i sprawna ruchowo, szybko reagująca na pojawiające się bodźce i sytuacje, utrzymująca duże tempo wykonywanych czynności i posiadająca zdolność szybkiej zmiany zachowania (reakcji) w odpowiedzi na zmianę warunków zewnętrznych. Działa zazwyczaj z niezwykłą żywością, łatwo dostosowuje się do otoczenia, a także cechuje się znaczną elastycznością w zachowaniu i plastycznością intelektualną. Jej zachowanie wskazuje jakby na ciągłe spieszenie się, ale jej działanie cechuje się dużą wytrwałością i sumiennością.
Perseweratywność. Osobę o wysokiej perseweratywności cechuje skłonność do drobiazgowej analizy zdarzeń, a także do wielokrotnego wracania do minionych faktów życiowych (np. poszukiwania argumentów uzasadniających podjęte już decyzje) oraz do długotrwałego przeżywania emocjonalnego i nadmiernej koncentracji na przeszłości (a także własnych stanach i problemach).
Jest to człowiek charakteryzujący się dużą wrażliwością emocjonalną oraz tendencją do reagowania lękiem i napięciem emocjonalnym w sytuacjach stresowych.
Wytrzymałość. Osoba o wysokiej wytrzymałości to ktoś bardzo odporny emocjonalnie, którego nie zniechęcają trudy i niewygody życia codziennego oraz nie przerażają pojawiające się zagrożenia. Potrafi świetnie radzić sobie, kiedy pracuje lub przebywa w niekorzystnych warunkach otoczenia (np. hałasie).

Cechuje ją także umiejętność pracowania ze szczególną intensywnością lub szczególnie długo oraz ma zdolność do wytrwałego działania i sumiennego wykonywania czynności.
Wrażliwość sensoryczna. Człowiek o wysokiej wrażliwości sensorycznej to ktoś, kogo cechuje duża wrażliwość zmysłów, jak też wrażliwość emocjonalna. Jawi się zatem jako osoba wrażliwa, delikatna i wysubtelniona emocjonalnie. Na poziomie poznawczym jest spostrzegawcza, czujna i otwarta na otoczenie.
Aktywność. Osoba o wysokiej aktywności wykazuje dużą aktywność zawodową i społeczną, a często także fizyczną (np. sportowo). Cechuje ją towarzyskość, ekspansja życiowa, elastyczność w zachowaniu oraz tendencja do podejmowania wielu różnych zadań. Wykazuje często skłonność do zachowań impulsywnych i podejmowania ryzyka. Charakteryzuje ją ogólnie pozytywny nastrój, a także tendencja do negatywnego reagowania na brak zajęć i monotonię, brak nowych wrażeń i zmian w otoczeniu.
Reaktywność emocjonalna. Człowiek o wysokiej reaktywności emocjonalnej to ktoś, kogo cechuje duża pobudliwość emocjonalna, a zatem szczególnie łatwo i silnie reaguje emocjami nawet na najdrobniejsze i z pozoru nieważne zdarzenia. Jest zazwyczaj osobą nieśmiałą, niepewną siebie, o małej odporności emocjonalnej i silnej tendencji do załamywania się w trudnych sytuacjach.
Często przeżywa stany napięcia emocjonalnego oraz cechuje się silną zmiennością emocjonalną. Otoczeniu łatwo urazić jej uczucia, a ona sama często ma tendencję do wycofywania się z kontaktów społecznych i unikania trudnych sytuacji. Jest często podejrzliwa w stosunku do innych, spięta i sztywna w swoim zachowaniu. Ogólnie cechuje ją tendencja do obniżania poziomu wykonania różnych zadań, kiedy przyjdzie wypełniać je w warunkach stresowych.