Liczyć na siebie czy na obcych?

Ten bohater dwu narodów nie miał zaufania do „tronów” osiemnastowiecznej Europy, na pewno w pewnym momencie z życzliwością patrzył na rewolucyjną Francję, chociaż zdaje się, że sam Napoleon, delikatnie mówiąc, nie urzekł go szczególnie. Z pewnością owa wspomniana wyżej mała publikacja oprócz tego, że przedstawiała wyidealizowany schemat powstania narodowego i stała się apoteozą oraz manifestem wojny partyzanckiej, tak często stosowanej potem w naszych walkach narodowowyzwoleńczych, czyniła jednak pierwsze i najważniejsze założenie, które, zdaje się, w swej nowoczesności pozostaje aktualne do dziś: w swych dążeniach naród jest zdany na własne siły.
Poza powstaniem, którego chciał Kościuszko, oprócz pewnych założeń, dających się w kontekście ówczesnych czasów określić jako utopijne, definiował on naród w sposób skrajnie nowoczesny.
Według niego ten twór składał się ze wszystkich Polaków. Na kartach publikacji szczególne znaczenie przypisuje się chłopstwu, pewnie dlatego, że liczebnie warstwa ta stanowiła największą grupę społeczną, a jej siła demograficzna, gdyby przekuć ją na militarną, stałaby się prawdopodobnie śmiercionośna dla wszystkich sąsiadów naszego obszaru zamieszkiwania, nie wyłączając Rosji. Wyliczenia Pawlikowskiego–Kościuszki co do ścisłości zdają się być nieco nadmiernie optymistyczne, niewiele to jednak zmienia.
Z pewnością autor był zapatrzony w przebieg rewolucji francuskiej.
Również z niej czerpał dawny dyktator pełnymi garściami kwestie ideologiczne już w czasie insurekcji. Jest to jedna z wad jego perspektywy. Co prawda w rzeczonej publikacji Pawlikowski nie pisze, czy też nie jest inspirowany do napisania o tym wprost, lecz wiadomo skądinąd, że rewolucyjna postawa szła u niego w parze z wrogością do Kościoła, który, jak wszystko co stare, musiał być zniszczony. Trzeba było lat doświadczeń i patriotycznej postawy polskiego duchowieństwa, jego towarzyszenia uciskanemu narodowi, żeby zrozumieć, że definicja tego, co Polsce wrogie, przebiega gdzie indziej. Zresztą nawet polscy żołnierze służący Napoleonowi, także w wojnie z Państwem Kościelnym, nie byli zainteresowani ekscesami antykatolickimi.
Czy Polacy mogą wybić się na niepodległość?
Autor daje od razu pozytywną odpowiedź: mogą poprzez wysiłek zbrojny i tylko poprzez niego. Do tego w książce znajduje się postulat przeniesienia konfliktu na kraje sąsiednie. Rysuje się tu pewna wizja geopolityczna, w której do rewolucyjnej walki Polski przyłącza się słowiański obszar będący pod panowaniem Prus, Austrię dławi powstanie węgierskie, a Rosja gnie się pod brzemieniem własnych buntów wywołanych przez własnych poddanych również dążących do wolności.
Drogi do celu
Kościuszko nie był jednak rewolucjonistą podobnym do tych z końca XIX w., chcących rozwiązać problemy Polski w ramach światowej rewolucji proletariackiej.
Był Polakiem, choć pewnie chciał Polski innej niż politycy, którzy opowiedzieli się po różnych stronach konfliktu europejskiego z początku tegoż stulecia. Jedni szli z Napoleonem, śpiewając Jeszcze Polska nie umarła, drudzy zaś wybierali inną drogę, np. Adam Jerzy Czartoryski tymczasowo związał się z caratem, dochodząc w Rosji do ogromnych wpływów politycznych, by na skutek skomplikowanych zawirowań, jakie wydarzyły się w tamtym długim życiu, dokończyć żywota w gmachu paryskiego Hotelu Lambert, jako polityk wybitny, któremu wszakże nie udało się zrealizować żadnego ze swych polskich celów, stał na innych pozycjach. Polityczny testament Kościuszki zaważył na naszych dziejach w równie wielkim stopniu, co dziedzictwo polskiej myśli napoleońskiej, które do dziś obecne jest choćby w naszym hymnie państwowym. Autor wszakże nie doczekał czasów, w których ktoś zrozumiał i zaczął wcielać w czyn ideę uczynienia obywatelami wszystkich warstw społecznych. Niestety, dziedzictwo sarmackiej Polski szlacheckiej, skądinąd przecież republikańskie w tej kwestii, jakoś krępowało naszą myśl bardzo długo. Trzeba było wielu wydarzeń od Polaków niezależnych, by wreszcie nastąpiło przebudzenie wszystkich grup i nurtów odwołujących się do tej akurat wspólnoty, także chłopów, którzy stali się zdolni tworzyć siłę militarną narodu, podnosząc wysoko swoje sztandary z wypisanym na nich hasłem „Żywią i Bronią”.