Zanim zawiązano 29 lutego 1768 r. w podolskim Barze akt konfederacji, sprawa innowierców już zdążyła być przedmiotem wielu działań i rozgrywek, w których celował carski ambasador Riepnin, najprawdopodobniej dążący do zupełnego uzależnienia Stanisława Augusta Poniatowskiego od Rosji, co zresztą przyniosło oczekiwane przez niego owoce. Wojna konfederatów z siłami królewskimi i Rosją stała się faktem. W obronie polskiej wolności wystąpiła Turcja, która zażądała od Imperium Carskiego wycofania wojsk z Polski i rozpoczęła działania zbrojne przeciw Rosji. Tzw. sprawa polska stała się przedmiotem gry międzynarodowej, przy czym każdy chciał tu wyciągnąć własne korzyści.
Imperium Otomańskie zamierzało wypchnąć Rosję w głąb jej dawnego terytorium i odbudować swoją dawniejszą pozycję geopolityczną. Prusy jak zwykle krętaczyły i każdemu obiecywały wszystko, byle tylko doprowadzić do rozbiorów i wyrwać jak najwięcej z polskiego terytorium. Nawet Francja, która walczyła w tym czasie, ze złym skutkiem zresztą, z Anglią o Kanadę, szukała swojego interesu w poparciu konfederacji.
Konsekwencje i tradycja
Koniec końców źle wyszkolone i nie najlepiej walczące siły konfederatów w ciągu kilku lat poniosły zupełną klęskę. Bezpośrednim skutkiem konfederacji był pierwszy rozbiór Polski.
Pokonana przez Rosję Turcja zeszła na margines europejskiej polityki.
W naszym wypadku historia znacznie przyśpieszyła i wydaje się, że coraz mniej mogliśmy w tej sprawie zrobić.
Zupełnie nieoczekiwanie i niejako przy okazji korzyść z klęski wyciągnęły niebawem powstające w wojennych zmaganiach z Anglią Stany Zjednoczone.
W walkę o wolność tego kraju zaangażował się jeden z bohaterów konfederacji Kazimierz Pułaski, który co prawda zginął w bitwie pod Savannah w 1779 r., ale stał się bohaterem tego kraju i jednym z symboli Ameryki.
Wracając do początku niniejszych rozważań, trzeba zauważyć jedno.
Konfederacja barska wypełniła naszą mentalność symbolami, które do dziś odgrywają swoją rolę w polskiej wspólnocie narodowej. Naród odczuł swoją odrębność wobec sąsiadów, którzy wyznawali inną religię. Protestantyzm i prawosławie stawało się obce polskiej mentalności. W polskiej publicystyce politycznej najsilniej wybrzmiało to w zdaniu zapisanym przez Romana Dmowskiego już w odbudowanej II Rzeczypospolitej na kartach jego swoistego katolickiego manifestu pt. Kościół, naród i państwo: „Katolicyzm nie jest dodatkiem do polskości, zabarwieniem jej na pewien sposób, ale tkwi w jej istocie, w znacznej mierze stanowi jej istotę. Usiłowanie oddzielenia u nas katolicyzmu od polskości, oderwania narodu od religii i od Kościoła jest niszczeniem samej istoty narodu”.
Takie pojmowanie katolicyzmu i jego roli w tożsamości narodowej do dziś dnia wywołuje ostre polemiki polityczne, ale z faktami raczej się nie dyskutuje.
Polskość jest, jaka jest, a innej nie ma. Co nie oznacza, że nie ma w niej miejsca na wyznawców innych religii czy ateistów. Kwestia, jak budować społeczne relacje w takiej wspólnocie, wykracza poza ramy niniejszego tekstu.
Dopełnieniem tego jest fakt, iż niewątpliwie konfederacja ustabilizowała typ Polaka – szlachcica, który z jednej strony był typem konserwatywnym, a z drugiej ze swym umiłowaniem wolności, z owym „niebyciem w aliansach z królami”, czynił z przedstawicieli tego narodu typy niepokorne, dające się przez cały wiek XIX we znaki zaborcom, którzy w żaden sposób nie mogli sobie z nimi poradzić. Oczywiście owe dążenia wolnościowe i swoiście rozumiana potrzeba natychmiastowości Polakom również nie służyły, ponieważ zasada „najpierw działać, a potem jakoś to będzie” odbiła się czkawką w wielu momentach dziejowych.
Do dziś dnia jako naród nie odpowiedzieliśmy chyba sobie na pytanie, czy lepiej skupić się na konserwowaniu wartości, czy na jak najszybszym przyswajaniu nowości. Ten spór jakoś dałoby się rozstrzygnąć, ogłaszając tezę, iż prawda leży pośrodku w pewnym rodzaju twórczego napięcia. W życiu społecznym najważniejsze jest wszakże, by tego typu napięcia rozwiązywać w duchu troski o swoje narodowe interesy, a nie oglądać się na obcych.