Pierwsi mnisi Kościoła

W wielu kręgach chrześcijańskich ascetów zmaganie o wiarę zastąpione zostało zmaganiem o wewnętrzną doskonałość, o usunięcie wad i rozwijanie cnót oraz o pełną realizację wymagań ewangelicznych w praktyce życia codziennego.
Odejście na pustynię było niekiedy także znakiem duchowego protestu wobec uwikłania Kościoła w sprawy tego świata. Zarówno ci, którzy żyli na pustyni w samotności, jak i gromadzący się we wspólnoty stawiali sobie za cel postawę ucieczki od świata, którego symbolem było miasto.
Ten potężny ruch charyzmatyczny sprawił, że świadkowie tych czasów mówili, że pustynia zakwitła klasztorami.
Doświadczenie monastyczne rozprzestrzeniło się na cały Wschód i ogarnęło sobą zarówno pustynię Egiptu i Libii, jak i tereny Palestyny, Syrii, Libanu czy nawet Azji Mniejszej – dzisiejszej Turcji.
Z chrześcijańską miłością
W drugiej połowie IV w. doświadczenie życia monastycznego stało się udziałem pewnego mnicha o imieniu Bazyli, który przejdzie do historii z przydomkiem Wielki. Zebrawszy doświadczenie życia w kilku wspólnotach cenobickich, Bazyli sam założył wspólnotę mniszą, a nawet napisał dla niej dwie reguły. Powołanie Bazylego na stolicę biskupią w Cezarei Kapadockiej otworzyło nowy rozdział w historii monastycyzmu na Wschodzie.
Biskup Bazyli znalazł bowiem dla mnichów, żyjących dotąd w oddaleniu od miast i większych osad ludzkich, miejsce w stolicy diecezji, której był biskupem. Mnichom, których wezwał, oddał jedną z niewielkich dzielnic Cezarei, by osiadłszy tam, zajęli się osobami, które potrzebowały gestów chrześcijańskiej miłości – bezdomnymi, obłożnie chorymi, podróżnymi, osobami bez dachu nad głową. Od IV w. aż do dzisiaj wspólnota odwołująca się do postaci Bazylego Wielkiego to bazylianie. Od czasu sprowadzenia mnichów do miasta możemy mówić o specyficznym ich charyzmacie, którym na początku było zadanie troski o najuboższych i o osoby szczególnie potrzebujące towarzyszenia. Imitatio Christi dla wspólnoty bazyliańskiej stała się odtąd troska o Chrystusa żyjącego w drugim człowieku, wyrażona wychodzeniem naprzeciw jego najbardziej podstawowym potrzebom życiowym.
W służbie Kościoła
Pewien afrykański mówca, znany w 2. połowie IV w. w środowisku filozoficznym Kartaginy i Rzymu, postanowił poznać styl przemawiania biskupa Mediolanu – Ambrożego. Pobyt Augustyna – bo o nim tu mowa – w Mediolanie pozwolił mu zapoznać się ze stylem życia mnichów z północnej Italii, którzy byli przedstawicielami rozwijającego się monastycyzmu Kościoła zachodniego.
Dla chrześcijan łacińskojęzycznych monastycyzm był od razu doświadczeniem wspólnotowym i osadzonym w kontekście miasta. Poznawszy ten styl życia, Augustyn zaraz po swoim nawróceniu i po powrocie do Afryki zaczął zakładać wspólnoty osób pragnących żyć ideałem pierwszych chrześcijan opisanym w Dziejach Apostolskich.
Warto zauważyć, że zaczął to czynić, będąc jeszcze osobą świecką. Wysiłek ten nabierze szczególnej intensywności, gdy św. Augustyn zostanie najpierw księdzem, a później przyjmie święcenia biskupie. Augustyn pozostawił swoim mnichom polecenie, aby żyjąc w wydzielonych wspólnotach, nie wyłączali się z życia Kościoła lokalnego, ale by zawsze byli gotowi do przyjęcia zadań, jakie Kościół mógłby chcieć im zlecić.
W konsekwencji takich postaw bardzo wielu biskupów Afryki Północnej od V do VII w. wywodziło się ze wspólnot augustiańskich.
Z doświadczenia, a także z tradycji św. Augustyna czerpać będą późniejsi założyciele wspólnot monastycznych na Zachodzie, jakimi byli niewątpliwie św. Benedykt z Nursji, św. Grzegorz Wielki i św. Patryk z Irlandii.
Rozwój tradycji monastycznej zmienił oblicze Europy. Mnisi angażowali się nie tylko w poprawę bytu powierzonych ich trosce osób i o rozwój wiedzy technicznej – zwłaszcza agrarnej, ale także w duszpasterstwo i w opisywanie doświadczenia duchowego, jakie było ich udziałem.
To dzięki mnichom żyjącym w Italii, Galii i na wyspach – Brytanii i Irlandii – Kościół i Europa późnego antyku zdołały bezpiecznie przejść ku czasom średniowiecza i odnaleźć się w nowożytności.