Europa Środkowa – jak ją rozumieć
Postać św. Jadwigi Śląskiej rozpatrywana w sferze społeczno-politycznej
może uchodzić za symbol współpracy polsko-niemieckiej.
JERZY IWANOWSKI
Wrocław
Czczona była zarówno przez ludność polską, jak i zyskujący coraz większe znaczenie na ziemiach Śląskich lud niemiecki. Jej rola swoistej łączniczki pomiędzy kulturą niemiecką a kulturą polską sprawiła, że kult Jadwigi zyskał na znaczeniu na obszarze, o którym traktuje niniejszy artykuł. Czczona w Polsce, Niemczech, Austrii, w Czechach oraz na Węgrzech, może być argumentem za istnieniem wspólnoty kulturowej konstytuującej pojęcie Europy Środkowej.
Europa Środkowa – próba definicji
W publikacjach prasowych i dyskusjach medialnych często pojawia się pojęcie Europy Środkowej. Używający go publicyści, pisarze, eksperci czy dziennikarze przeważnie nie zadają sobie trudu, by jasno zdefiniować to pojęcie. Co zatem kryje się pod pojęciem „Europa Środkowa” i jak na przestrzeni lat próbowano je definiować?
Nie ma jednej ogólnie przyjętej definicji Europy Środkowej.
Pojęcie to jest płynne i wieloznaczne. Istnieje wiele prób opisania tego obszaru naszego kontynentu na podstawie wspólnej historii i wynikających z niej cech społeczno-kulturowych. Jednak nie są one zgodne co do kwestii zasadniczej, jaką jest umiejscowienie pojęcia Europy Środkowej w przestrzeni geograficznej. Najwęższa definicja, przedstawiona w prestiżowym „The Economist”, utożsamia Europę Środkową z członkami Grupy Wyszehradzkiej (V4): Polską, Czechami, Słowacją i Węgrami. Najszersza, podana przez Międzynarodową Unię Geograficzną w 1994 r., utożsamia Europę Środkową z takimi państwami, jak: Austria, Czechy, Lichtenstein, Niemcy, Polska, Słowacja, Słowenia, Szwajcaria i Węgry.
Za podstawę wyżej wymienionych podziałów uznaje się cechy społeczno-kulturowe ukształtowane na przestrzeni wieków. Grupa ekspertów ONZ zajmująca się nazwami geograficznymi przedstawiła wiele kryteriów, jakimi cechuje się obszar rozumianej przez nich Europy Środkowej.
Są nimi: synchroniczna lub diachroniczna obecność katolicyzmu i protestantyzmu, przy marginalnym znaczeniu prawosławia i islamu; kultura niemiecka i żydowska współistniejące z kulturami słowiańskimi, węgierską i romańską; wczesny rozwój miast oraz społeczności miejskich; wczesne pojawienie się niezależnej ludności wiejskiej; tradycja lokalnej i regionalnej samorządności; zróżnicowanie kulturowe (językowe) i etniczne krajów; polityczna i gospodarcza orientacja na kontynent europejski (a nie na obszary zamorskie); uprzemysłowienie późniejsze niż w Europie Zachodniej, ale dużo wcześniejsze niż w Europie Wschodniej i Południowo-Wschodniej. Powyższe kryteria, choć przyjęte przez tak szacowną instytucję, jak ONZ (a raczej jedną z jego grup eksperckich), nie oddają w pełni specyfiki regionu, miejscami zaś są nieostre. Wiele obszarów w świecie zachodnim może pochwalić się współistnieniem wpływów katolicyzmu i protestantyzmu czy zróżnicowaniem kulturowym i etnicznym. Taka definicja, choć pozornie spójna, jest daleka od ideału.
Mitteleuropa
Samo pojęcie Europa Środkowa jest stosunkowo młode, ma niewiele ponad sto lat. Pochodzi od niemieckiego słowa Mitteleuropa, mającego oznaczać obszar niemieckiej ekspansji w tej części kontynentu. Za twórcę tego pojęcia przyjmuje się ministra spraw zagranicznych Austrii Feliksa zu Schwarzenberga. Widział on Europę Środkową jako obszar panowania cesarza austriackiego.
Idea Mitteleuropy spotkała się z większym zainteresowaniem w zjednoczonych przez Bismarcka Niemczech. Termin ten miał oznaczać obszar niemieckiej ekspansji na tereny słowiańskie.
Spopularyzował go Friedrich Naumann w swojej książce pt. Mitteleuropa wydanej w 1915 r. Przedstawiał w niej wizje niemieckich podbojów na wschodzie kontynentu i hegemonii w tej części Europy. Kres tym wizjom położyła porażka państw centralnych w I wojnie światowej. Obszar wskazywany jako Europa Środkowa zapełnił się niewielkimi niepodległymi państwami, które akcentowały swoją odrębność od sąsiadów. Wśród polskich myślicieli termin Europa Środkowa został wtedy nieco przedefiniowany jako Europa Środkowo-Wschodnia. Poszerzono jego zakres pojęciowy o dawne ziemie I Rzeczpospolitej, jako obszar o podobnych cechach kulturowych i wspólnej historii. Ogólnie za Europę Środkową uznawano kraje powstałe na gruzach dawnych imperiów, znajdujące się między Niemcami (Republiką Weimarską, później zaś III Rzeszą) a Rosją (ZSRR). Warto przywołać tutaj koncepcję Marszałka Józefa Piłsudskiego tzw. Międzymorza – związku młodych państw narodowych znajdujących się między Adriatykiem, Morzem Czarnym a Bałtykiem, mającego przeciwstawić się ekspansjonizmowi niemieckiemu i imperializmowi rosyjskiemu (radzieckiemu).
Idea ta nie miała jednak szans na zrealizowanie. Kolejna wojna światowa położyła na jakiś czas kres szerszym rozważaniom nad ideą Europy Środkowej. Podział kontynentu na dwa przeciwstawne bloki państw, kapitalistyczny zachód i komunistyczny wschód, akcentował raczej dychotomiczny podział na Europę Zachodnią i Europę Wschodnią. Ze względów politycznych w krajach satelickich ZSRR źle postrzegano odwoływanie się do idei Europy Środkowej, akcentującej jej odrębność od wschodniej części kontynentu. Pojęcie to na nowo zyskało na popularności w latach 70. i 80. XX w.
Odwoływali się do niego często dysydenci z takich krajów, jak Polska, Czechosłowacja i Węgry. Po upadku „żelaznej kurtyny” w 1989 r. nastąpił dalszy wzrost popularności pojęcia Europy Środkowej.
Definicja a polityka
Na nowo rozgorzały dyskusje na temat zasięgu tego obszaru społeczno-kulturowego. Większość badaczy w Polsce widzi go w szerszym zakresie, często używając pojęć Europa Środkowa oraz Europa Środkowo-Wschodnia zamiennie.
Pojawiają się także głosy, że wraz z integracją państw regionu z Unią Europejską i NATO pojęcie to może stracić rację bytu. Widać przy tym, iż sposób definiowania Europy Środkowej ma silne konotacje polityczne. Inaczej postrzegana jest ona z Berlina, inaczej zaś z Warszawy.
Często mówienie o Europie Środkowej wiąże się z pewnymi celami, a samo pojęcie bywa wyrazem określonych zabiegów politycznych. Wszak z perspektywy Niemiec Europa Środkowa wciąż może być postrzegana jako obszar ekspansji ekonomicznej i cywilizacyjnej, natomiast z perspektywy Polski jako wspólnota państw starających się zachować podmiotowość wobec europejskich mocarstw.
Wydaje się, że nie można jednoznacznie zdefiniować Europy Środkowej, samo zaś pojęcie jest nie do końca ukonstytuowane, płynne i uwikłane w interesy osób posługujących się nim. Ale to właśnie ciągła zmienność jest jedną z cech naszego regionu. Europę Środkową tworzymy wciąż na nowo, cały czas negocjując jej znaczenia w ciągłej debacie.
