Średniowieczna bazylika trzebnicka

Bazylika pw. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Maryi i św. Bartłomieja wzniesiona w pierwszej połowie XIII w. jako kościół klasztorny dla zakonnic cysterskich to miejsce najściślej i najmocniej związane z życiem, śmiercią i kultem kanonizowanej w 1267 r. śląskiej księżnej Jadwigi z rodu hrabiów Andechs-Meran. Jej imię wprowadzono zatem do wezwania świątyni. Stulecia, które minęły od tamtych czasów, przyniosły wiele zmian w wyglądzie kościoła, a zwłaszcza klasztoru. Miejsca, których dotykały stopy i dłonie Jadwigi i na których spoczywał jej wzrok, mocno się zmieniły. Przetrwała jednak struktura trzynastowiecznej budowli i sporo elementów jej kamiennego wystroju z czasów życia księżnej. Należy zaznaczyć, że ona sama z dużym prawdopodobieństwem nie tylko wpłynęła na decyzję męża, księcia Henryka I Brodatego, o fundacji klasztoru podjętą już w 1202 r., ale także dzięki swoim rodzinnym kontaktom mogła mieć wpływ na kształt artystyczny świątyni. Jej indywidualność i niezwykłość znalazła wyraz przede wszystkim w bogactwie kamiennego wystroju rzeźbiarskiego, które zdecydowanie nie pasowało do charakteru ascetycznej architektury cysterskiej. Główni wykonawcy rzeźb przybyli przypuszczalnie z Magdeburga i Bambergu, gdzie w tym samym czasie wznoszone były nowe katedry, ale źródłem zastosowanych w Trzebnicy form stylowych była również sztuka szerokiego obszaru nadreńskiego. Z Bambergiem kontakt zapewniali krewni przyszłej świętej, brat Ekbert i wuj Poppo, odpowiednio biskup bamberski oraz prepozyt kapituły katedralnej, którzy zresztą zjawili się w Trzebnicy na okazję wystawienia dokumentu fundacyjnego w sierpniu 1203 r. Wczesnogotyckie, krzyżowo-żebrowe sklepienia krypty i naw bocznych otrzymały niezwykłe zworniki o zwisających formach rzeźbiarskich czy to floralnych, czy figuralnych. Nawę główną i transept nakryły takież sklepienia, częściowo o układzie sześciodzielnym, zachowane szczęśliwie do dzisiaj. Jednak największe bogactwo rzeźbiarskiego wystroju skupiło się na oprawie wejść do kościoła oraz na dekoracji empory zakonnic, zajmującej wschodnią połowę jego środkowej nawy. Te partie nie zachowały się jednak w stanie pierwotnym. Z rozległego dwu- lub nawet trzyportalowego założenia w fasadzie zachodniej kościoła przetrwał jeden, lewy portal z rzeźbiarskim tympanonem. Temat przedstawienia i klasa artystyczna są wyróżniające na tle europejskim. Biblijny król Dawid, siedząc w dwornej pozie, gra na lirze dla słuchającej go, siedzącej naprzeciw Betsabee, za której krzesłem tronowym stoi służebna dwórka. Wyrafinowany, dworski charakter kompozycji nie powinien przesłaniać ideowej wymowy przedstawienia, które widzieć by trzeba w kontekście pozostałych tympanonów. Środkowy z nich mógł przedstawiać Koronację Maryi, czyli Eklezji, przez Chrystusa. Starotestamentowa para zalicza się do prefiguracji tego tematu. Inny chwalebny wątek maryjny występuje w tympanonie północnego portalu w transepcie. Uszkodzona płaskorzeźba wyobraża tronującą Maryję z półleżącym na jej kolanach dziecięcym Chrystusem, których adorują klęczące po bokach anioły. Odmienną tematykę prezentowały rzeźby dekorujące emporę zakonnic, częściowo uszkodzone już w 1515 r. Wiadomo, że należała do niej niezwykła, zachowana fragmentarycznie do dziś scena ofiary Abrahama. Ten i wiele innych detali rzeźbiarskich, których pierwotne miejsce trudno dzisiaj ustalić, zgromadzono w lapidarium trzebnickim, w barokowej krypcie kościelnej. Kilka detali znalezionych na terenie klasztoru świadczy, że podobny pod względem formalnym wystrój miał krużganek klasztoru, w którym Jadwiga osiadła najpewniej po śmierci swojego męża w 1238 r. i w którym zmarła pięć lat później.