Spór o datę kanonizacji
„[…] Po tym z przystojnymi ceremoniami, z wielką uroczystością, z wszelkimi
okazałościami Błogosławioną Jadwigę, Henryka Brodatego w Śląsku,
w małej i wielkiej Polszcze Xsiążęcia niegdy małżonkę, kanonizował,
to jest w Katalog Wybranych, w regestr wiecznych Sług Boskich,
w księgę Niebieskich obywateli wpisał, i między Świętych policzył;
a tak wpisaną najszczęśliwszą Jadwigę za świętą publicznie wykrzyknął,
Kościołowi Prawowiernemu ogłosił i światu publikował”.
ZWIERCIADŁO PRZYKŁADNOŚCI, TO JEST ŚWIĄTOBLIWY ŻYWOT WIELEBNEJ
SŁUŻEBNICE BOSKIEJ S. JADWIGI, PRZEDTYM POLSKIEJ I ŚLĄSKIEJ KSIĘŻNEJ,
A TERAZ OSOBLIWEJ PATRONKI KLASZTORU TRZEBNICKIEGO, LUDWIK MISKE, KRAKÓW 1724
Wrocław
Współcześni badacze kultu Świętej Jadwigi wskazują na dzień 26 marca 1267 r., gdy papież Klemens IV dokonał aktu kanonizacji księżnej Śląska. Niemniej jednak sprawa nie jest tak oczywista i jasna, a analiza zachowanego materiału historycznego: zarówno dokumentów, jak i tzw. źródeł narracyjnych dostarcza wątpliwości w określeniu konkretnej daty. Problematyka ta była już znana średniowiecznym kronikarzom i historykom, którzy w swoich dziełach wspominali wydarzenie z Viterbo, wynoszące na ołtarze świątobliwą Jadwigę. Powodem różnicy zdań dotyczących kanonizacji księżnej jest sam akt prawny, dokument potocznie zwany bullą. Otóż uściślając zagadnienie, problem dotyczy samego sposobu datacji papieskiego dokumentu, który nie podaje konkretnego dnia, a zgodnie z ówczesną rachubą czasu, posługując się obowiązującym kalendarzem juliańskim i praktyką kancelarii papieskiej, podaje jedynie miejsce, rok pontyfikatu papieża oraz tzw. kalendy, czyli według tradycji rzymskiej pierwszy dzień danego miesiąca. W wypadku bulli kanonizacyjnej św. Jadwigi datacja dokumentu podana jest w sposób następujący: Dat. (datum) Viterbii VII kal. (Kalendas) aprilis, pontificatus nostri anno tercio. Aby dobrze odczytać powyższy zapis i ustalić konkretną datę wystawienia tego aktu, a co za tym idzie rozstrzygnąć spór związany z ustaleniem daty kanonizacji, należy zapoznać się z założeniami i budową kalendarza rzymskiego, jak również zasadami chronologii i kompustyki, czyli nauki o rachubie czasu i jego obliczaniu zgodnie z cyklem solarnym i lunarnym.
Istotne jest także zapoznanie się ze wspomnianymi tekstami źródłowymi i wynikami badań, aby nasze rozważania nabrały konkretnych kształtów.
Św. Jadwiga w kronikach świata
Najstarszymi dziełami kronikarskimi o charakterze ogólnoeuropejskim są: Kronika papieży i cesarzy (oryg. Chronicon pontificum et imperatorum) Marcina z Opawy (znanego jako Marcin Polak), śląskiego dominikanina związanego z konwentem wrocławskim, a następnie pracownika Kurii Papieskiej: był kapelanem papieskim i penitencjarzem.
Z nadania papieskiego pełnił także służbę dyplomatyczną. W 1278 r. mianowany arcybiskupem gnieźnieńskim, zmarł w drodze do Gniezna w Bolonii. W swojej kronice, którą zaczął spisywać najprawdopodobniej za czasu pontyfikatu Klemensa IV, zamieścił wzmiankę o kanonizacji Jadwigi w Viterbo pod rokiem 1265: Papież ten kanonizował w kościele dominikanów w Viterbo księżnę Polski św. Jadwigę, wdowę odznaczającą się podziwu godną świętością. Jako Ślązak na papieskim dworze w czasie trwania procesu kanonizacyjnego był zapewne osobiście zainteresowany sprawą i obecny na uroczystości. Wydaje się zatem, iż jego przekaz jest rzetelny i niewzbudzający wątpliwości, do czego przyjdzie nam jeszcze wrócić.
Drugim źródłem o zasięgu powszechnym jest kronika dominikanina Ptolemeusza z Lukki pt. Historia ecclesiastica nova.
Tekst ten jest zbliżony czasowo do kroniki Marcina Polaka.
Zawiera następującą informację związaną z Jadwigą Śląską: […] Tutaj kanonizuje w kościele Braci Mniejszych w Viterbo św. Jadwigę księżnę polską, mającą poważanie religijne wdowę, która wieloma i wielkimi cudami jaśnieje.
Również i w tym przypadku zapis ten zasługiwałby na uznanie, gdyż czasowo jest zbieżny z opisywanymi wydarzeniami. Jednak w tym wypadku mamy czynnik nakazujący nam ostrożność przy omawianiu tego źródła. Chodzi nie tylko o podaną datę roczną 1268, gdy papież miał dokonać kanonizacji, ale także o miejsce. Dominikański kronikarz wpisał co prawda miasto Viterbo, gdzie w tym czasie znajdowała się siedziba papieska, jednak pomylił konkretną świątynię.
Wyniesienie na ołtarze księżnej śląskiej miało bowiem miejsce w kościele klasztornym dominikanów pw. Santa Maria di Gradi, będącej własnością Zakonu Kaznodziejskiego, a nie jak chce autor Zakonu Braci Mniejszych (franciszkanów).
Na gruncie polskim z kolei kwestię kanonizacji św. Jadwigi podniósł w swoich Rocznikach najsłynniejszy kronikarz i historyk Jan Długosz (1415–1480). Jednakże pisząc swoje dzieło w XV w., podaje różną od pozostałych dziejopisarzy datę 14 listopada 1266: […] wpisuje w poczet świętych świątobliwą kobietę, księżnę polską Jadwigę, wdowę znaną z niezwykłej pobożności i najgorętszej miłości Boga i kanonizuje ją w Viterbo w kościele braci zakonu kaznodziejskiego czternastego listopada.
Św. Jadwiga w polskich i śląskich księgach dziejów
Zachowane do naszych czasów śląskie i polskie źródła historyczne odnotowały fakt kanonizacji przez papieża Klemensa IV Jadwigi, przy czym również one podają różne daty tego wydarzenia. Najbardziej rozpowszechniona na Śląsku, pochodząca z XIV w. Kronika Książąt Polskich, przypisywana brzeskiemu kanonikowi kolegiaty św. Jadwigi Piotrowi z Byczyny, zawiera wzmiankę, iż Jadwiga kanonizowana była: pod rokiem 1266, ku chwale Boga Najwyższego, a także rozwoju chrześcijańskiej pobożności wiernych. Podobnie uważał autor Annales Monaserii Trebnicensis (Rocznik Klasztoru Trzebnickiego). Rękopiśmienny średniowieczny tekst drukowany był po raz pierwszy w 1511 r. wraz z modlitwą do św. Jadwigi w kodeksie poświęconym św. Stanisławowi z Krakowa.
Gwoli ścisłości należy dodać, iż dokument ten zawiera wiele błędów, dlatego jego analiza i interpretacja musi być ostrożna i skonfrontowana z innymi źródłami. W swojej treści zawiera informację o kanonizacji księżnej Śląska: Roku Pańskiego 1266 w VIII kalendy grudnia kanonizowana jest przez jego świątobliwość papieża Klemensa IV. Kolejne dzieło wspominające uroczystość wyniesienia na ołtarze Jadwigi nosi tytuł Nagrobki Książąt Szląskich. Tekst ten zachował się w XV-wiecznym rękopiśmiennym kodeksie przechowywanym w Wenecji.
Jednakże z całą pewnością jest starszy, gdyż powoływał się na niego autor wspomnianej Kroniki Książąt Polskich w drugiej połowie XIV. Wzmianka dotycząca omawianego zagadnienia brzmi następująco: Roku Pańskiego 1266, w 7 kalendy grudnia [24 listopada 1266] została kanonizowana błogosławiona Jadwiga przez pana papieża Klemensa IV.
Rycina przedstawiająca wybitnego kronikarza śląskiego Sigismunda Rosicza (ok. 1406–1470).
Ślązak, prawdopodobnie pochodzący ze Świebodzic lub okolic, był Kanonikiem Regularnym
św. Augustyna w klasztorze NMP na Piasku we Wrocławiu, gdzie piastował godność subkustosza
ZE ZBIORÓW ŻAROWSKIEJ IZBY HISTORYCZNEJ
Lakonicznie o sprawie wspomniał także Rocznik Krakowski z poł. XIV w., który wskazał na rok 1268 jako na ten, w którym była kanonizowana św. Jadwiga, przy czym data ta jest błędna i niemożliwa, gdyż zachowane źródła z Kurii Papieskiej o kanonizacji Jadwigi wzmiankują już w 1267 r. Zdecydować się z kolei nie może autor Rocznika Lubiąskiego, gdyż w rękopisie z XIII i XIV w. wymienia dwie daty: 1266 lub 1267, w VI idy miesiąca kwietnia, przy czym zasadniczo chodzi o translację, czyli przeniesienie relikwii św. Jadwigi.
W związku z interpretacją tego fragmentu należy dodać, że obrzęd translacji od czasów karolińskich uważany był za formę kanonizacyjną, a dopiero pod koniec XII w. stał się jednym z ostatnich rytów dopełniających akt ogłoszenia nowego świętego. Trudno zatem stwierdzić, jakie znaczenie rytu translacji miał na myśli autor, gdyż w tamtym czasie nie było to jeszcze jednoznacznie ustalone.
Istnieje poważna grupa tekstów źródłowych traktujących o wydarzeniu kanonizacji oraz dacie, kiedy ona nastąpiła, które są uznane przez większość dawnych historyków i współczesnych badaczy jej kultu jako najbardziej przekonujące i zgodne z chronologią. Dotyczą one daty 26 marca 1267 r., gdy papież Klemens IV dokonał aktu wyniesienia na ołtarze księżnej śląskiej.
Stare roczniki wrocławskie wydane w XIX w. z nieznanego rękopisu: Rocznik Wrocławski Dawny i Rocznik Magistratu Wrocławskiego wskazują na fakt kanonizacji św. Jadwigi przez papieża Klemensa IV w 1267 r., jednak nie wskazują daty dziennej. Tak samo czyni nieznany z imienia autor Rocznika Małopolskiego. Kompilowany na przełomie XIII i XIV w. przez dominikańskiego mnicha z kręgu Marcina Polaka, wskazuje pod rokiem 1267 kanonizację św. Jadwigi, jak również przybycie do Krakowa legata papieskiego w osobie kardynała Gwidona, który w opowieści o kanonizacji i rozwoju kultu śląskiej księżnej odegra ważną rolę i o którym jeszcze usłyszymy.
Nie inaczej uważa jeden z najsłynniejszych kronikarzy śląskich Sigismundus Rosicz (ok. 1406–1470), Ślązak, prawdopodobnie pochodzący ze Świebodzic lub okolic. Był Kanonikiem Regularnym św. Augustyna w klasztorze NMP na Piasku we Wrocławiu i piastował godność subkustosza.
Jako autor Kroniki i Katalogu Biskupów Wrocławskich (oryg. Chronica et numerus episcoporum Wratislaviensium) i Różnych historii z przeszłości na Śląsku i poza nim (oryg. Gesta diversa transactis temporibus facta in Silesia et alibi) podaje, iż w Roku Pańskim 1267 błogosławiona Jadwiga była kanonizowana w czasie pontyfikatu papieża Klemensa. Dzieła kronikarza były bardzo ważne już w XV w., gdyż z ustaleń Rosicza korzystali historycy i dziejopisarze, m.in. wspomniany Jan Długosz.
Najważniejsze dzieło związane z poznaniem życia i historii św. Jadwigi Śląskiej zwane Żywotem Większym lub Legendą, powstałe wkrótce po kanonizacji, w zależności od wydania podaje różne daty związane z tą niezwykłą uroczystością. Autorzy przyjmują wersje, w których kanonizacja miała nastąpić w latach 1266–1267. W Kodeksie kapitulnym wrocławskim umieszczono datę 15 listopada 1267, w Kodeksie Trzebnickim i Kodeksie Lubiąskim – 16 listopada 1266 r. Umyślnie źródło to zostało przytoczone na końcu, by ukazać, że Żywot nie jest jedynym dziełem omawiającym poruszane przez nas zagadnienia. Skonfrontowane ze sobą materiały historyczne i zapiski kronikarskie o różnorodnej proweniencji ukazują pełnię złożoności problemu.
Dokumentem o najwyższej randze i znaczeniu dla naszego zagadnienia związanego z datą wyniesienia Jadwigi na ołtarze jest bulla kanonizacyjna, której nazwa wywodzi się od ołowianej pieczęci, a właściwie ołowianej półkolistej osłonki, w której umieszczono odciśniętą w laku pieczęć przywieszoną do papieskiego pisma. Akt ten adresowany jest do arcybiskupa gnieźnieńskiego i jego sufraganów, co oznacza nie biskupów pomocniczych, jak się powszechnie uważa, ale biskupów diecezjalnych, których diecezje stanowią metropolię gnieźnieńską. W tym czasie arcybiskupem był Janusz (zm. w 1271 r.), wpływowy polityk i prałat w archidiecezji, pełniący różne urzędy świeckie i kościelne.
Jak już wspomniano, bulla kanonizacyjna ma zgodną z tradycją kancelarii papieskiej datację, która uważana jest obecnie i powszechnie za datę kanonizacji św. Jadwigi. Inaczej podchodzili do tego dokumentu starsi historycy, którzy jak wspominany na łamach naszej serii o. Ludwik Miske, opierając się na dziełach dawnych kronikarzy, uważali, że kanonizacja nastąpiła z końcem roku 1266, a bulla wystawiona została w późniejszym czasie, aby polska delegacja, opuszczając dwór papieski, akt ten dostarczyła do stolicy metropolitalnej w Gnieźnie na ręce arcybiskupa. Jak zatem odczytać ten tekst i poznać tajemnicę, z którą próbowali w ciągu wieków zmierzyć się historycy i kronikarze?
Kompustyka jadwiżańska
Aby ustalić datę wystawienia bulli kanonizacyjnej, należy wpierw zapoznać się z założeniami i konstrukcją kalendarza rzymskiego i juliańskiego, ten bowiem kalendarz był w użyciu do czasu wprowadzenia w 1582 r. kalendarza gregoriańskiego, który przyjął swą nazwę od imienia papieża Grzegorza XIII (pontyfikat w latach 1572–1585) – jego pomysłodawcy i propagatora.
Zgodnie z jego założeniami termin kalendy oznaczał pierwszy dzień miesiąca.
Papież Klemens IV ogłasza księżnę Jadwigę świętą. Viterbo, 26 marca 1267 r.
Ilustracja z Kodeksu Hornigowskiego, XV w.
BIBLIOTEKA CYFROWA UNIWERSYTETU WROCŁAWSKIEGO
Liczba porządkowa przed kalendami oznacza kolejny dzień liczony od końca miesiąca.
W źródłach dzień ten oznaczany był także jako caput calendarium lub caput mensis, czyli głowa kalendarza lub głowa miesiąca. W celu przeliczenia daty zapisanej w kalendarzu rzymskim czy juliańskim, a zatem stosowanym w średniowieczu, na obecną rachubę czasu, przy założeniu pojęcia kalendy należy posłużyć się następującym wzorem: do liczby dni poprzedniego miesiąca (styczeń, marzec, maj, lipiec, sierpień, październik, grudzień – 31 dni; kwiecień, czerwiec, wrzesień, listopad – 30 dni; luty – 28 dni) należy dodać 2 jako liczbę constans, a od otrzymanej sumy odjąć liczbę kalend, jaka jest podana.
Np. XIV Kalendas aprilis = 31 (tyle liczy poprzedni miesiąc marzec) + 2 – 14 = 19.
A zatem jest to dzień 19 marca.
W ten sam sposób dokonać należy obliczenia daty podanej w bulli kanonizacyjnej św. Jadwigi. Zgodnie z aktem papieskim dyplom wystawiony został w VII kalendy miesiąca kwietnia. Działanie jest następujące: 31 + 2 – 7 = 26.
Bulla kanonizacyjna została wydana w Viterbo 26 marca 1267 r., co potwierdza dopisek, iż miało to miejsce w trzecim roku pontyfikatu papieża. A jaki to był konkretny dzień tygodnia? Można to sprawdzić za pomocą tablic paschalnych przedstawiających dni kalendarza według wyznaczonej daty Wielkanocy.
Zgodnie z zestawieniem w 1267 r. Wielkanoc przypadała w niedzielę 17 kwietnia. Wynika z tego, iż 26 marca to sobota – wigilia IV niedzieli Wielkiego Postu zwanej Laetare (niedzielą radości).
Zgodnie z sugestiami współczesnych historyków w ten dzień, jak to zostało obliczone, papież Klemens IV wydał bullę ogłaszającą fakt wyniesienia na ołtarze świątobliwej Jadwigi, a same uroczystości liturgiczne odbyły się dzień później w niedzielę, choć jest to dosyć wątpliwe, zarówno bowiem data wystawienia dokumentu, jak i liturgia kanonizacyjna są ze sobą tożsame i w związku z tym należy z dużym prawdopodobieństwem – graniczącym z pewnością – sądzić, iż św. Jadwiga została wpisana do katalogu świętych Kościoła 26 marca 1267 r. A jak przebiegały uroczystości kanonizacyjne na papieskim dworze i jak Jadwiga uczyniła cud dla mieszkańców Viterbo?…
