Nacjonalizm nie jest drogą Kościoła

Tekst ten to w istocie tłumaczony przedruk listu adresowanego do papieża Franciszka. Jedno ze zdań owego listu, traktującego o tym, co stało się z Europą, mówi: „Płacimy wysoką cenę za wykreślenie słowa «patriotyzm» z naszego słownika politycznego”.
Owo zaniedbanie to, jak sądzę, jeden z głównych powodów pojawienia się coraz głośniejszych nacjonalistycznych haseł w całej Europie. Ich piewcy opierają się bowiem na dobrym i potrzebnym, a niedocenionym fundamencie patriotyzmu – miłości do ojczyzny, odpowiedzialności za miejsce, w którym żyjemy, i za tych, którzy żyją wokół nas i, owszem, także gotowości ich obrony. Wszystkie elementy tego fundamentu są ważne i potrzebne.
Zresztą do ich pielęgnowania zachęcał i zachęca Kościół. Widzi on w ojczyźnie naturalną wspólnotę społeczną, większy odpowiednik rodziny. Przestrzeń, w której, dzięki współdzieleniu kultury i tradycji, ale także dzięki sprawnie funkcjonującym instytucjom, człowiek może wzrastać. A wzrost pojedynczego człowieka pociąga za sobą wzrost samej wspólnoty na każdym jej poziomie.
Patriotyzm a nacjonalizm
Pochwalając w ten sposób patriotyzm, ten sam Kościół przestrzegał jednak przed niebezpieczeństwami nacjonalizmu i robił to także w latach 30. XX w. Nacjonalizm bowiem, opierając się na dobrym fundamencie patriotyzmu, jego poczuciu odpowiedzialności i obowiązków względem bliźnich i ojczyzny, ma tendencję do wznoszenia pokracznej budowli, na kształt zamku otoczonego fosą nieufności i murem wykluczenia. Mówi, kto może w danej ojczyźnie mieszkać, a kto ma ją opuścić, generalizuje, szuka winnych krzywd, błędów i problemów wszędzie poza sobą samym.
Załoga tego zamku, radykalnie pewna swoich przekonań, zasłania się przed zewnętrznym światem prostym i niestety skutecznym mechanizmem: jeśli nie myślisz tak jak „my”, jesteś jednym z „nich”. A „oni” są źli. Z „nimi” musimy walczyć o „pokój”, „bezpieczeństwo”, „wolność”, „religię”. Zdaję sobie sprawę z liczby cudzysłowów, myślę jednak, że są tutaj potrzebne, bo każde z zamkniętych w nich słów znajduje swoją nową definicję w nacjonalistycznym przekazie. To nadawanie definicji i znaczeń jest bardzo ważne, sprawia, że chociaż rozumiemy słowa, w istocie zaczynamy mówić innymi językami, nasze zachowania wypełniają słowa nowym znaczeniem.
Gdy ktoś stoi obojętnie poza murami zamku, nie jest jeszcze celem ataku, ale gdy pyta i docieka logiki w wywodach ideologów nacjonalizmu, staje się przedstawicielem: „talmudycznego lobby”, „islamistą”, „lewakiem”, „komuchem” czy „zdrajcą ojczyzny”. Wróg zresztą nie jest ściśle sprecyzowany.
Granice definicji „wroga” pozwalają na zamknięcie w nich każdego i zawsze mogą być poszerzone.

Problem niepamięci
Oprócz zaniedbań w wychowaniu patriotycznym, które byłoby przeciwwagą dla haseł współczesnego nacjonalizmu, pozostaje problem niepamięci.
To zresztą także zaniedbanie i także dotyczy ono procesu wychowania i edukacji. Zapominamy, skąd wzięło się szaleństwo II wojny światowej i miliony ofiar, które za sobą pociągnęła.
A początkiem były, zdawałoby się niewinne, słowa wygłaszane na wiecach.
Słowa splecione w populistyczną opowieść mówiącą o tym, że są ludzie – później już „nieludzie” – którzy chcą krzywdy tego jednego narodu. Którzy są winni złej sytuacji w kraju, braku pracy, wysokich cen itp. Z czasem każdego, kto kwestionował takie myślenie, zaliczano do grona wrogów ojczyzny.
A potem… potem słowa przechodziły w czyn. Najpierw spalono gdzieś nieśmiało jeden znak, książkę, kukłę.
Potem wybito szybę, spalono sklep, a później rozpętało się piekło.
Wydawać by się mogło, że przestrzenią sporu są, często nieostre, definicje.
Kto i co rozumie pod hasłami „patriotyzm” i „nacjonalizm”. I dyskusja taka nie miałaby końca, bo każda ze stron zawsze znalazłaby argumenty na obronę swojej pozycji. Że „nasz nacjonalizm” jest lepszy i inny od „dawnego nacjonalizmu” i ma inną „tradycję”, i można go usprawiedliwić itp. Ale po doświadczeniu II wojny światowej nie ma już „dobrego nacjonalizmu”, tak jak używany przez nacjonalistów tzw. salut rzymski nie jest już gestem neutralnym. Przestrzenią sporu są postawy, słowa i zachowania. Jak to zachowanie nazwiemy, jest mniej istotne, choć dzisiaj wybrzmiewa ono najwyraźniej pod hasłem nacjonalizmu.
Trudno opisać to prościej, niż odwołując się do pamięci, uczuć i emocji.
Domyślam się, że ideolodzy „dobrego nacjonalizmu” nie zgodziliby się też na używanie przez kogokolwiek hasła „dobry komunizm”.
To nie jest normalne, że wychodząc ze świątyni, po skończonej liturgii, wznosi się hasła: „A na drzewach zamiast liści będą wisieć syjoniści”. To nie jest normalne, że na manifestacji może zostać spalona kukła przedstawiająca stereotypowego Żyda albo zdjęcia osób oskarżanych przez uczestników manifestacji o „zdradę narodu”, bo względem wymienionych wcześniej incydentów domagają się reakcji państwa.
Nie jest normalne również to, że Pismo Święte wykorzystywane jest do machania na wiecach, na których na tle wielkich banerów: „Bóg, Honor i Ojczyzna” wznoszą się rykiem hasła wulgarnie obrażające kogokolwiek lub grożące komukolwiek śmiercią.

Kwestia odpowiedzialności
Problemem nie jest tylko to, że takie rzeczy się dzieją. Lecz także, że my sami nie potrafimy się takim wydarzeniom przeciwstawić. A bywa, że w nich uczestniczymy. Bo te same środowiska organizują marsze, które w swych założeniach nie są złe: czy to w dniu Święta Niepodległości czy w dniu Pamięci Żołnierzy Wyklętych. Problem pojawia się wtedy, gdy owe marsze miast upamiętniać ważne rocznice i honorować bohaterów, zamieniają się w seanse nienawiści względem „wrogów” lub „innych”.
Zaniedbania, które przyczyniły się do powrotu idei nacjonalistycznych, nie mogą być dla nich jakimkolwiek usprawiedliwieniem, ani tym bardziej zezwalać na ich tolerowanie. A dodanie do słowa „nacjonalizm” przymiotnika „katolicki” i obnoszenie się z nim na manifestacjach za każdym razem powinno spotykać się z jasnym potępieniem.
Fakt, że niektóre zachowania nie są obłożone sankcją karną, nie oznacza, że są moralnie właściwe i że możemy się na nie godzić. Także fakt, że Polska nie jest jedynym krajem, który boryka się z problemem nacjonalizmu, nie może nas zwalniać z odpowiedzialności i z wyrażania niezgody na takie zachowanie wokół nas.
Obserwując wiece jakiejkolwiek skrajnej grupy, stajemy przed sytuacją, za którą odpowiadamy my wszyscy. Owszem, instytucjonalnie politycy, liderzy społeczni, ale nade wszystko każdy z nas, obojętność bowiem może stać się paliwem nacjonalizmu, bo daje mu otwartą drogę, bo przecież nikt nie mówi: „nie pozwalam”.
Siła, która porusza nacjonalizm, jest wirusem z Dżumy Alberta Camusa.
Ta siła to plaga, która zebrawszy swoje żniwo, nie znika, lecz tylko wycisza się na chwilę. A potem, czasami po latach, powraca. A gdy wróci i damy jej urosnąć w siłę, wcześniej czy później każdy może paść jej ofiarą. Bo dla niej nie jest istotne, kim jesteśmy, tylko kogo widzi w nas ona i owładnięte nią umysły.