Modernizm w architekturze obiektów sakralnych Wrocławia
Kościół to nie tylko miejsce sprawowania liturgii, ale także
przepełnione artystyczno-rzemieślniczą wizją dzieło architektoniczne.
GRZEGORZ SOBCZAK
Wrocław
Kościół Ducha Świętego we Wrocławiu
MARIUSZ KUPCZAK
Architektura sakralna, rodząca się współcześnie z modernistycznych oraz postmodernistycznych założeń, stawia na prostotę, co w zderzeniu z majestatycznym gotykiem i pełnym ekspresji barokiem można uznać wręcz za profanację – można jednak odkryć w tej prostocie wdzięk i głębię godne zachwytu.
Dominujący w architekturze XX w. modernizm wywodzi się poniekąd z secesji, dążącej, w przeciwieństwie do historyzmu, do wyzwolenia budowli z naśladownictwa starych stylów (romanizm, gotyk, renesans, barok, klasycyzm) i wytworzenia nowego. Modernizm poszedł o krok dalej, bo nie tylko odrzucił stare style, ale także nowe, a ostatecznie jakąkolwiek stylizację na rzecz metody twórczej polegającej na dostosowaniu formy budowli do jej funkcji. W modernizmie wyróżnia się cztery główne kierunki: konstruktywizm (geometryzacja kształtów), ekspresjonizm (wrażenie strzelistości, dynamiki, nowoczesności), architektura organiczna (naśladowanie natury) i brutalizm (pochwała przestrzeni i konstrukcji, rygoryzm kształtów). We Wrocławiu w duchu modernizmu powstały takie obiekty, jak: Galeria Renoma, Urząd Poczty z Muzeum Poczty i Telekomunikacji, Hala Stulecia i Panorama Racławicka, a wśród obiektów sakralnych – kościół św. Józefa Rzemieślnika i kościół Ducha Świętego.
Kościół św. Józefa Rzemieślnika – konstruktywizm
Konstruktywizm to styl stosujący w dziełach harmonijną geometryzację kształtów (kół, trójkątów, kwadratów, linii). Kościół św. Józefa Rzemieślnika na wrocławskim Przedmieściu Oławskim stanowi awangardową i funkcjonalną budowlę. Jego wyrafinowana prostota, wynikająca z architektury modernistycznej, odznacza się nie tylko walorem artystycznym, ale także rzemieślniczym, co nawiązuje do patrona świątyni.
Kościół ten wraz z prowadzącym do niego kompleksem budynków Zgromadzenia Misji św. Wincentego à Paulo, mieszczącym sale katechetyczne i plebanię, tworzy obiekt wręcz monumentalny. Przed nim znajduje się dziedziniec, za nim rozpościera się ogród, a sama świątynia to ceglano-żelbetonowa ośmiokątna rotunda pokryta kopulastym dachem. Założenia konstruktywizmu wyrażono np. w bryle obiektu oraz okrągłych oknach i półkoliście zakończonych portalach, zarówno przed ołtarzem środkowym i przed ołtarzami bocznymi, jak i przy portalu wejściowym z drzwiami i latarniami. Konstruktywizm uobecnia się też w zjawiskowym krzyżu wspartym na hostii. Wcześniej w jego miejscu znajdowała się mozaika z kolorowego szkła, przedstawiająca patrona obiektu. Krzyż z Jezusem na hostii, który dominuje wystrój ołtarza głównego, symbolicznie łączy wydarzenia Ostatniej Wieczerzy i Męki Pańskiej z wydarzeniem każdej mszy św. Lewy ołtarz boczny, gdzie wystawia się monstrancję, mieści tabernakulum, prawy jest poświęcony patronowi parafii.
Wokół okrągłej nawy wiszą na ścianach rzeźbione stacje drogi krzyżowej, które wraz z drewnianymi ławkami, konfesjonałami oraz amboną nawiązują do rzemieślnictwa, czyli do profesji patrona parafii.
Wykuta przez artystów rzemieślników doby modernizmu z kilku rodzajów metalu chrzcielnica, prezentująca Jezusa na czaszy trzymanej przez czterech Apostołów, to cenne dzieło rzemieślnicze i artystyczne. Chrzcielnica trafiła tu ze zrujnowanego kościoła św. Jadwigi na Popowicach. W kościele są także, umieszczone na emporze, dwunastogłosowe organy, których piszczałki ułożono w zgeometryzowany kształt zstępującej gołębicy symbolizującej Ducha Świętego.
Obiekt autorstwa J. von Ohlena pochodzi z 1933 r.
Kościół Ducha Świętego – architektura organiczna
Architektura organiczna to modernistyczna maniera, wedle której kultura powinna naśladować naturę, co objawia się w plastyczności i żywiołowości dzieł. Kościół Ducha Świętego na wrocławskim Gaju to czołowy przykład architektury organicznej w nadodrzańskiej metropolii.
Architektura kościoła Ducha Świętego perfekcyjnie współgra z symboliką jego patrona. Choć postawiony w nurcie modernistycznym, licznymi witrażami i strzelistymi kształtami nawiązuje do gotyku, a skrzydłowe schody i wielkie malowidło wypełniające prezbiterium budzą skojarzenia z barokiem. Jego architektura odwołuje się też do europejskiej sztuki sakralnej. Wieża wrocławskiego kościoła Ducha Świętego wykazuje pokrewieństwo z wieżą kościoła św. Barbary w Kutnej Horze, nawiązując tym do faktu, że Polska przyjęła w 966 r. chrzest od Czech. Orientowana świątynia uwzględnia założenia II Soboru Watykańskiego dotyczące budowania kościołów nie jako drogi, czyli długich, tworzących dystans między sacrum a profanum, lecz jako komunii, czyli budowli krótkich i skupiających wiernych wokół, zmniejszających ten dystans. Ceglano-stalowo-żelbetową budowlę w kształcie nieforemnej rotundy przypominającej wielobok, której nawa, prezbiterium i trzy empory niemal się ze sobą stapiają, wyposażono głównie w drewniane i marmurowe elementy wystroju. Warto zwrócić uwagę na: krzyż z figurą Jezusa i wkomponowaną w niego rzeźbę Maryi (ze średniowiecza), posrebrzane i pozłacane tabernakulum oraz chrzcielnicę, posoborowy ołtarz główny, przedsoborowy ołtarz boczny, trzydziestogłosowe organy i witraże wypełniające okna. Występuje tu wiele analogii do patrona parafii. Na zewnątrz, w krzyżu osadzonym na płomieniu ognia oraz w witrażu na frontonie o kształcie siedmiopłatowego kielicha kwiatu rodzącego owoc, przedstawiającego gołębicę i płomienie ognia symbolizujące Ducha Świętego i Jego 7 Darów. Wewnątrz, w siedmiokrotnie podzielonym sklepieniu na kształt gestu rozwinięcia skrzydeł oraz w spektakularnym malowidle T. Zipsera pt. Rola i działalność Ducha Świętego w Starym i Nowym Testamencie. Pod zasadniczym kościołem górnym znajduje się kaplica zwana kościołem dolnym, a ponadto pomieszczenia katechetyczne. Obiekt autorstwa W. Święcickiego, W. Wawrzyniaka, J. Wojnarowicza i T. Zipsera pochodzi z lat 1974–1979.
