Żywe centrum kultu religijnego

Zgodnie z jej wolą miała zostać pochowana w kaplicy św. Jana, jednakże Gertruda uznała, iż ze względu na jej godność i status społeczny grób powinien znajdować się w kaplicy św. Piotra. Warto w tym miejscu przytoczyć odpowiedni fragment zapisany w Żywocie św. Jadwigi, który rozjaśni nam problematykę i będzie wstępem do opisu kolejnych zadziwiających wydarzeń. […] Pochowamy cię matko przed ołtarzem św. Piotra, abyśmy grób twój zawsze miały na oczach. Rzekła duchem proroczym natchniona: „Jeśli to zrobicie, wkrótce tego żałować będziecie z powodu uciążliwości, jakie na was spadną przez pochowanie mię w tem miejscu”. I tak się stało jak przepowiedziała, albowiem ciche życie sióstr często było niepokojone przez mnóstwo ludzi, jakie jej grób odwiedzało (cyt. za: Legenda Obrazowa o świętej Jadwidze Księżnie Szlązkiej, wyd. K. Stronczyński, Kraków 1880). Niewiele czasu minęło od tej pamiętnej rozmowy, a okazało się, że przepowiednia Jadwigi zaczęła się spełniać. Tłumy pielgrzymów przybywających do grobu księżnej, prosząc o łaskę uzdrowienia i różnorodnej pomocy, były tak wielkie, iż rzeczywiście sytuacja i dotychczasowy sposób życia konwentu zakonnego uległ diametralnej zmianie. Dla bezpieczeństwa przybywających do grobu Jadwigi i usprawnienia rozwoju kultu Gertruda ustanowiła we wspólnocie oddzielną funkcję kustoszki grobu.
Nieustanny napływ pielgrzymów, często chorych i niepełnosprawnych, z bardzo odległych miejsc nie tylko Śląska, ale także innych części Polski, z Czech i Niemiec doprowadził do tego, iż trzebnickie zakonnice ze względu na niewystarczającą przestrzeń wokół kaplicy św. Piotra z grobem Jadwigi zaczęły udostępniać inne części swojego klasztoru, łącznie ze znajdującym się w pobliżu szpitalem ufundowanym za życia przez księżną.

Warto w tym miejscu zauważyć, iż przedkanonizacyjny kult księżnej Jadwigi popierany był także przez duchowieństwo zakonne, szczególnie cysterskie, co może dziwić ze względu na wcześniejsze problemy, jakim musiała wewnątrz wspólnoty zakonnej stawić czoło Gertruda. Faktem jest, iż w 1252 r., a zatem rok po opisanych problemach, konwent cysterek w Trzebnicy otrzymał dokument Kapituły Generalnej Cystersów oraz bezpośredniego zwierzchnika opata lubiąskiego Henryka, iż rocznice śmierci Jadwigi i jej męża Henryka Brodatego oraz ich syna Konrada mogą być uroczyście obchodzone poprzez celebrację mszy świętych żałobnych, a także inne formy modlitwy za zmarłych.
Zakonnice trzebnickie z ksienią Gertrudą na czele zadbały również o ułatwienia w pielęgnowaniu i rozpowszechnieniu kultu Jadwigi i opinii o jej świętości, mając zapewne na względzie późniejsze starania o jej oficjalną kanonizację. W tym celu na grobie księżnej Gertruda nakazała ustawić obszerny kamienny nagrobek z płaską płytą poziomą. Tego typu rozwiązanie podyktowane było przekonaniem w mentalności religijnej o potrzebie fizycznego kontaktu ze szczątkami zmarłej lub jej grobem w celu przyjęcia nadprzyrodzonej mocy virtus będącej przekazicielem łaski i ingerencji Boskiej na życie i ciało w przyrodzonym doczesnym świecie. O tego typu praktykach związanych z Jadwigą dowiadujemy się bowiem z jej żywota i zamieszczonych tam opisów cudów, jakie zostały dokonane przez księżną.
Znajdziemy tam niejednokrotnie zapisy o układaniu lub osadzaniu na grobie Jadwigi niepełnosprawnych i ciężko chorych.
Droga do kanonizacji
Wnikliwy czytelnik zwróci zapewne uwagę na fakt, iż skoro nagrobek Jadwigi miał formę wysokiej półki z płaską poziomą płytą, by móc układać na nim chorych i cierpiących pielgrzymów proszących księżną o łaskę i cud uzdrowienia, to skąd wziął się na miniaturach zdobiących kodeksy z jej żywotem bardzo skomplikowany i bogato ornamentowany sarkofag świętej? Odpowiedź jest bardzo prosta: jest to nagrobek wystawiony już w okresie po kanonizacji księżnej i wybudowaniu kaplicy ku jej czci, gdzie złożono doczesne szczątki Jadwigi.
Niemniej jednak umieszczona na ilustracjach rzeźba księżnej jest raczej wynikiem wyobraźni autorów, którzy chcieli jedynie uzewnętrznić prawdę o obecności świętej w swoich relikwiach w grobie, co podkreśla okalający jej głowę nimb – ikonograficzny symbol świętości.
Ważnym znakiem wskazującym na kult zmarłej księżnej stała się także lampa umieszczona nad jej grobem w kaplicy św. Piotra. Z zachowanej ikonografii wynika, iż była ona strukturalnie złączona z tumbą Jadwigi, czego nie można oczywiście wykluczyć, ale istotą jest tutaj jej obecność.
Tego typu praktyka wywodzi się już z czasów starożytnych i pogaństwa, gdzie tego typu lampy były formą kultu zmarłych. Chrześcijaństwo przejęło tę praktykę, nadając jej nową treść zgodną z doktryną wiary. Świecące lampy oznaczały światłość wiekuistą. W średniowieczu wiązało się to z motywem latarni umarłych, które tak samo jak lampy na grobach miały szeroką interpretację symboliczną w zależności od kontekstu ich ustawienia. Oznaczały granicę między światem żywych i umarłych, między niebem a ziemią, między tym, co widzialne, a tym, co niewidzialne. Stawały się niejako swoistego rodzaju pomostem pozwalającym na przejście z jednego stanu do drugiego, w czym można dostrzec swoistego rodzaju dualizm. Świecąca lampa stała się także symbolem czuwania na przyjście Chrystusa przy końcu czasów, by wskrzesić do życia zmarłego, przy którym tego typu światło się znajduje. Lampa czy też świeca przy grobie ma także symbolicznie ukazywać modlitwę za zmarłego, a w wypadku osoby kanonizowanej oznacza ona działanie nadprzyrodzonej mocy i łaski, jaka znajduje się w przestrzeni danego miejsca świętego.
Wszystkie powyższe formy szacunku, czci i głębokiego powszechnego wśród wiernych przeświadczenia o pełnym zjednoczeniu świątobliwej księżnej Jadwigi z Bogiem i jej udziału w społeczności świętych w niebie coraz bardziej wpływały na myśl o rozpoczęciu starań związanych z oficjalną kanonizacją Jadwigi Śląskiej.