Błogosławiony Czesław między historią a legendą

Opowieść o obronie Wrocławia przed wojskami mongolskimi w 1241 r. i cudzie z kulą ognistą jest tak sugestywna, że ulegamy złudzeniu traktowania jej jak „faktu historycznego”. Zapominamy zadać sobie pytania o dowody potwierdzające tę narrację, nie zastanawiamy się nad źródłami, w których przetrwała ta opowieść do dzisiaj. Podobnie jest z błogosławionym Czesławem, o którego życiu wiemy bardzo niewiele. Niestety nie zachowały się żadne wspominające go źródła, które pochodziłyby z czasów jego życia. Część informacji, które przekazała późniejsza tradycja zakonna, możemy jednak uznać za bardzo wiarygodne. Jego imię – Czesław (w łacińskich źródłach Ceslaus) oznacza według autora XV-wiecznej jego biografii – „czci niebieską sławę”. Pewne jest, że był dominikaninem i pierwszym przeorem konwentu wrocławskiego, co podkreślają wszystkie wspominające go źródła. Wiemy również, że zmarł 15 lipca, gdyż taką datę jego śmierci odnotowuje nekrolog klasztorny pochodzący z XV w.
Rok śmierci – 1242 – dopisała już późniejsza tradycja.
Trzeba jednak wspomnieć, że taką datę przyjmują wszyscy nowożytni hagiografowie. Nasz bohater był, podobnie jak św. Jacek, jednym z pierwszych dominikanów w Polsce i organizatorem polsko-czeskiej prowincji dominikańskiej. Jak wykazał o. Jan Spież, długoletni badacz kultu bł. Czesława, dość prawdopodobne jest, że Czesław wraz ze św. Jackiem otrzymał habit z rąk samego św. Dominika.

Znacznie więcej wiemy o kulcie bł. Czesława. Możemy uznać, że w początkowym okresie był to kult wewnątrzklasztorny, dopiero później rozpowszechnił się wśród lokalnej wspólnoty wiernych, szczególnie wrocławian. Pierwszą wzmiankę na ten temat znajdujemy w kazaniu na dzień św. Dominika napisanym przez dominikanina Peregryna z Opola na początku XIV w. Według XVII-wiecznej tradycji, którą po konfrontacji ze średniowiecznymi źródłami należy uznać za dość wiarygodną, w 1330 r. dokonano translacji (czyli przeniesienia) relikwii bł. Czesława. Umieszczono je w południowym ramieniu transeptu kościoła św. Wojciecha.
Przeniesienie kości Czesława do części kościoła dostępnej dla wiernych wynikało zapewne z zapotrzebowania wspólnoty lokalnej na kontakt z tymi relikwiami i świadczy o żywym wówczas kulcie Czesława we Wrocławiu.
Kult błogosławionego Czesława
W tym czasie kult bł. Czesława rozwijał się również wśród polskich dominikanów, co potwierdza żywot św. Jacka napisany przez lektora Stanisława w konwencie krakowskim w latach 60. XIV w. i suplika skierowana przez dominikanów wrocławskich do papieża Eugeniusza IV w 1439 r. W obu tych tekstach Czesław nazywany jest świętym/błogosławionym i cudotwórcą.
Natomiast informacja o cudownej obronie Wrocławia przed Mongołami (w źródłach nazywanych Tatarami) podczas najazdu w 1241 r. pojawia się dość późno w źródłach pisanych. Pierwszy raz zapisana została w Rocznikach Jana Długosza, gdzie czytamy: „[…] gdy przez kilka dni [Tatarzy – W.K.] przeciągali oblężenie, nie usiłując zdobyć zamku, brat Czesław z Zakonu Kaznodziejskiego, z pochodzenia Polak, pierwszy przeor klasztoru św. Wojciecha we Wrocławiu, który sam z braćmi ze swojego zakonu i innymi wiernymi schronił się na zamku wrocławskim, modlitwą ze łzami wzniesioną do Boga odparł oblężenie. Kiedy bowiem trwał w modlitwie, ognisty słup zstąpił z nieba nad jego głową i oświetlił niewypowiedzianie oślepiającym blaskiem całą okolicę i teren miasta Wrocławia. Pod wpływem tego niezwykłego zjawiska serca Tatarów ogarnął strach i osłupienie do tego stopnia, że zaniechawszy oblężenia, uciekli raczej niż odeszli”.
Dzięki badaniom prof. Tomasza Jasińskiego wiemy, że w pierwotnym tekście opowiadającym o najeździe mongolskim Długosz nie umieścił informacji o bł. Czesławie.

Próby kanonizacji
Okres reformacji, aż do lat 70. XVI w., był czasem załamania się kultu bł. Czesława. Z wielu źródeł wiemy, że dominikanie na Śląsku przeżywali wówczas kryzys. Część konwentów została zlikwidowana. Klasztor wrocławski przetrwał tę ciężką próbę i po Soborze Trydenckim (1545–1563) przystąpił do odnowy życia zakonnego i odbudowy kultu bł. Czesława. W 1606 r. nowym przeorem we Wrocławiu został Abraham Bzowski (1567–1637), później słynny historyk papieski. Jego głównym zadaniem było odnowienie życia zakonnego w dominikańskich klasztorach na Śląsku oraz ponowne zespolenie ich z polską prowincją dominikańską po dziesięciu latach separacji. Jako jedno ze swoich najważniejszych wyzwań Bzowski uznał również doprowadzenie do kanonizacji bł. Czesława. W ciągu pierwszego miesiąca przeprowadził kwerendę w materiałach archiwalnych wrocławskiego klasztoru i zebrał wszystkie informacje, które dotyczyły bł. Czesława. Następnie (4 stycznia 1607 r.) odnalazł jego grobowiec i postarał się o kanoniczne rozpoznanie jego relikwii (29 marca) oraz rozpoczęcie diecezjalnego procesu w sprawie kanonizacji Czesława (16 maja).
W ramach przygotowań procesowych opracował obszerny żywot Czesława pt. Tutelaris Silesiae (Obrońca Śląska), który w 1608 r. został wydany drukiem. Żywot ten stał się podstawą dla wszystkich opracowywanych później tekstów hagiograficznych o bł. Czesławie. Kluczowym jego elementem jest opis obrony Wrocławia przed Mongołami.
Działania Bzowskiego nie zyskały poparcia Stolicy Apostolskiej, a we Wrocławiu spotkały się z wrogą reakcją środowiska protestanckiego, w wyniku której musiał on opuścić Wrocław, a następnie Polskę.
Na powtórne myślenie o kanonizacji i beatyfikacji trzeba było czekać kolejne sto lat. W latach 90. XVII w. udało się dominikanom uzyskać poparcie dla sprawy beatyfikacji króla Jana III Sobieskiego i królowej Marysieńki. 10 września 1699 r. specjalna komisja powołana przez biskupa wrocławskiego Ludwika Neuburga dokonała ponownych oględzin relikwii Czesława.