Wrocławskie ślady i wizerunki św. Jadwigi
Kanonizowana przez papieża Klemensa IV w 1267 r. w Viterbo,
Patronka Śląska, od połowy XIII w. wpisała się na stałe
w historię, kulturę i sztukę Śląska.
DARIUSZ GALEWSKI
Wrocław
Tryptyk z Legendą św. Jadwigi Śląskiej, ołtarz skrzydłowy nieznanego malarza śląskiego
z okresu średniowiecza (ok. 1440 r.), tempera na desce lipowej. Obecnie w zbiorach
Muzeum Narodowego w Warszawie
WOLNELEKTURY.PL
Postać św. Jadwigi z Andechs (ok. 1178–1243), żony księcia Henryka I Brodatego i matki Henryka II Pobożnego, wpisała się od połowy XIII w. na stałe w historię, kulturę i sztukę Śląska.
Najważniejszym miejscem związanym z nią jest oczywiście Trzebnica, gdzie w 1202 r. ufundowała wraz z mężem klasztor dla sióstr cysterek sprowadzonych z Bambergu, w którym mieszkała przez wiele lat, a po śmierci została pochowana. W kilku słowach warto jednak zwrócić uwagę na nieliczne ślady, jakie pozostawiła we Wrocławiu, oraz wybrane dzieła sztuki, które ją przedstawiają lub są z nią związane.
Na przestrzeni stuleci powstała ich znaczna liczba, trafiając przede wszystkim do wrocławskich kościołów i klasztorów, a po ostatniej wojnie częściowo do muzeów.
Ze względu na szczupłe ramy artykułu chciałbym zaprezentować kilka wybranych przykładów, które znajdują się przede wszystkim na Ostrowie Tumskim. Jeden z najbardziej znanych wizerunków św. Jadwigi usytuowany jest przy wejściu na most Tumski od strony Wyspy Piaskowej. Kamienna figura patronki Śląska ustawiona jest na wysokim neogotyckim cokole,
a towarzyszy jej po przeciwnej stronie patron miasta i katedry św. Jan Chrzciciel (Gustav Grunenberg, 1893).
Postać księżnej przedstawiona jest zgodnie z tradycją ikonograficzną w długim płaszczu i mitrze, a w prawej ręce trzyma swój atrybut – model kościoła trzebnickiego (zdj. 1).
Chociaż zamek książęcy na Ostrowie Tumskim, w którym rezydowała księżna, nie istnieje od połowy XIV w., niemniej w gmachach położonych w zachodniej części dawnej wyspy zachowały się jego pozostałości. Najciekawsze znajdują się w obrębie klasztoru Sióstr Szkolnych de Notre Dame przy ul. św. Marcina 12. Można tam zobaczyć m.in. relikty wczesnogotyckiej komnaty wraz z niewielkim okienkiem, z którego wg legendy księżna wydawała posiłek dla ubogich (zdj. 2), na dziedzińcu zaś jej rzeźbiarski wizerunek (zdj. 3).
Nieco dalej przy pl. Kościelnym wznosi się kolegiata św. Krzyża, jeden z najpiękniejszych kościołów gotyckich w Polsce. W kruchcie wiodącej do dolnej części świątyni znajduje się zwornik sklepienny z przedstawieniem św. Jadwigi (ok. 1400), zaliczany do najlepszych przykładów „stylu pięknego” w Europie Środkowej (zdj. 4).
Fot. 1 Figura św. Jadwigi przy wejściu na most Tumski
Fot. 2 Tzw. komnata św. Jadwigi w klasztorze Sióstr de Notre Dame
Fot. 4 Zwornik z wizerunkiem św. Jadwigi
w dolnej kruchcie kościoła św. Krzyża
i św. Bartłomieja
ZDJĘCIA I REPRODUKCJE DARIUSZ GALEWSKI
Fot. 3 Rzeźba św. Jadwigi w klasztorze Sióstr de Notre Dame
W niezachowanym ołtarzu głównym ustawiona była wysokiej klasy barokowa figura św. Jadwigi wykonana przez znakomitego rzeźbiarza Thomasa Weissfeldta, którą obecnie można oglądać we wrocławskim Muzeum Narodowym (zdj. 5).
Fot. 5 Thomas Weissfeldt, figura św. Jadwigi z ołtarza głównego kościoła św. Krzyża i św. Bartłomieja (obecnie w Muzeum Narodowym we Wrocławiu)
W najważniejszej świątyni Śląska, katedrze, zachowało się kilka dzieł związanych z Patronką Śląska.
W portyku zachodnim ustawione są dwie kamienne figury – po lewej stronie gotycka, trzymająca różaniec i buty, których w ramach pokuty księżna nie używała (zdj. 6).
Druga, zrekonstruowana po wojnie, stoi po przeciwnej stronie. Jednak najważniejszymi pamiątkami po św. Jadwidze, a zarazem wysokiej klasy dziełami sztuki są srebrne relikwiarze – późnogotycki hermowy (popiersiowy), dzieło wrocławskiego złotnika Andreasa Heideckera (1512) (zdj. 7), oraz dwa relikwiarze ręki (Andreas Heidecker, 1513 i Fabian Nitsch, 1607) (zdj. 8). Pierwsze dwa pochodzą z kościoła św. Krzyża i trafiły do skarbca katedralnego po wojnie.
Do nawy południowej przylega także kaplica św. Jadwigi z późnobarokowym ołtarzem oraz współczesnym obrazem ukazującym księżną w towarzystwie św. Jacka i bł. Czesława (Irena i Zygmunt Acedańscy, 1952) (zdj. 9).
Podobne barokowe retabula zachowały się w kościołach św. Doroty i Uniwersyteckim. Na obszarze miasta na szczególną uwagę zasługiwał wspaniały późnogotycki ołtarz z malowaną legendą św. Jadwigi (ok. 1430), wystawiony w kaplicy św. Jana Kapistrana przy kościele św. Bernardyna ze Sieny (obecnie Muzeum Architektury).
W wyniku zniszczenia świątyni podczas II wojny światowej trafił on, podobnie jak setki innych zabytków, do Muzeum Narodowego w Warszawie (zdj. na s. 42). W kaplicy bł. Czesława przy kościele dominikanów pw. św. Wojciecha znajduje się okazały alabastrowy sarkofag patrona naszego miasta, pokryty płaskorzeźbami (ok. 1730).
Na jednej z nich przedstawione zostało spotkanie św. Jadwigi z bł. Czesławem w przeddzień bitwy pod Legnicą. Według legendy dominikanin miał zapowiedzieć wówczas księżnej tragiczny w skutkach najazd Mongołów.
Fot. 6 Gotycka figura św. Jadwigi w portyku katedry
Fot. 7 Andreas Heidecker, relikwiarz hermowy św. Jadwigi
Fot. 8 Fabian Nitsch, relikwiarz św. Jadwigi w kształcie ręki
Fot. 9 Ołtarz św. Jadwigi w katedrze
Fot. 10 Kościół św. Jadwigi w Leśnicy, widok wnętrza w stronę prezbiterium
Fot. 11 Kościół św. Jadwigi na Kozanowie
Fot. 12 Figura św. Jadwigi na dziedzińcu klasztoru Sióstr Jadwiżanek
ZDJĘCIA DARIUSZ GALEWSKI
Jeszcze jednym godnym wspomnienia przedstawieniem jest płaskorzeźba ukazująca Patronkę Śląska na fasadzie domu zakonnego Sióstr Boromeuszek przy ul. Rydygiera 22–28 (ok. 1900). Mimo tak wielkiej roli, jaką św. Jadwiga odegrała w historii i duchowości Śląska, przez długi czas nie posiadała we Wrocławiu swojej świątyni. Istniał co prawda późnogotycki kościółek szpitalny św. Hieronima i św. Jadwigi przy ul. Świdnickiej, ale dopiero w 1671 r. wzniesiono z fundacji cesarskiego generała G. von Heistera świątynię i klasztor dla kapucynów, noszący jej wezwanie.
Stanął on na miejscu dawnej karczmy, w pobliżu dzisiejszego Muzeum Miejskiego przy ul. Kazimierza Wielkiego. Nie dotrwał jednak do naszych czasów, ponieważ kilka lat po kasacie pruskiej, w 1817 r. został rozebrany. Natomiast liczne świątynie poświęcone św. Jadwidze powstawały od średniowiecza w podwrocławskich wsiach i miasteczkach, które z czasem zostały włączone w granice miasta.
Z tego powodu posiadamy obecnie we Wrocławiu aż cztery dedykowane księżnej kościoły: w Jerzmanowie, Leśnicy (zdj. 10), Świniarach i na Kozanowie (zdj. 11). Natomiast doszczętnie został zniszczony w czasie ostatniej wojny kościół na pobliskich Popowicach.
Na koniec warto wspomnieć o szczególnym śladzie związanym z Patronką Śląska, jakim jest Zgromadzenie Sióstr św. Jadwigi (jadwiżanek) założone w 1859 r. we Wrocławiu przez ks. Roberta Spiske.
Klasztor tego powstałego w naszym mieście zgromadzenia zakonnego znajduje się przy ul. Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego 26–29.
Na dziedzińcu, przy wejściu do kaplicy ustawiona jest współczesna figura Patronki (zdj. 12), przypominająca omówione wcześniej przedstawienia. Podsumowując, należy podkreślić, że mimo zniszczeń ostatniej wojny Wrocław posiada nadal wiele interesujących obiektów i dzieł sztuki przypominających św. Jadwigę, której kult trwa i rozwija się, czego najlepszym przykładem jest październikowa pielgrzymka do jej sanktuarium w Trzebnicy.
