Wychowanie do samodzielności
Człowiek samodzielny, to – zgodnie z określeniami zawartymi w słowniku – wolny,
niezależny, niezawisły, zaradny, aktywny. Samodzielność oznacza sytuację działania
mającego cechę indywidualności. Jest to proces trwający przez całe życie, ale
najbardziej intensywne w nim zmiany zachodzą w dzieciństwie i w wieku dojrzewania.
ALEKSANDRA ASZKIEŁOWICZ
Wrocław
Samodzielne dziecko to w przyszłości samodzielny dorosły. Na zdjęciu: W liturgię pod przewodnictwem
papieża Franciszka angażowani są nie tylko dorośli, ale i dzieci. Brzegi, 31 lipca 2016 r.
MARCIN MAZUR
Samodzielność dziecka wynika z potrzeby niezależnego zdobywania i gromadzenia doświadczeń, pokonywania przeszkód oraz weryfikowania własnych umiejętności w różnych sytuacjach życiowych. Jest związana z gotowością do podjęcia kolejnych prób działania w celu realizacji zamierzenia, a także z umiejętnością poniesienia konsekwencji własnych wyborów i decyzji.
Samodzielne dziecko to w przyszłości samodzielny dorosły, radzący sobie z wymaganiami stawianymi przez życie – człowiek, który kiedyś w pełni wykorzysta swój potencjał rozwojowy. Właśnie na dorosłych – nauczycielach, a przede wszystkim rodzicach – spoczywa odpowiedzialność związana z nauką stawania się samodzielnym, z wychowaniem dziecka do samodzielności. Nie ma gotowych wzorców na formowanie samodzielności małego dziecka, determinuje ją wiele czynników, jak chociażby świadomość, że każde dziecko ma własne tempo rozwoju i stopień usamodzielnienia zależy od jego aktualnych możliwości, potrzeb, uzdolnień, ale i otoczenia, w którym przebywa. W ciągu dnia jest wiele sytuacji okazjonalnych lub intencjonalnych, które nauczyciel/rodzic/wychowawca może wykorzystać, by uczyć i doskonalić samodzielne działania wychowanków. Wdrażanie do samodzielności to trudna sztuka. Należy zachować umiar i właściwe proporcje. Jak radzi Joanna Gładysz, nauczycielka szkoły podstawowej: „nasza pomoc musi być przede wszystkim taktowna i dyskretna. Cenne jest zwłaszcza naprowadzanie dziecka, zmuszające do samodzielnego myślenia”.
Samodzielna realizacja wytyczonego zadania wymaga od dziecka m.in.: podjęcia decyzji, zorganizowania pracy i doboru odpowiednich narzędzi, poszukiwania odpowiednich rozwiązań. Rozwiązanie zadań zakłada przy tym: prośbę dziecka skierowaną do osoby dorosłej, poszukiwanie skutecznego sposobu działania oraz ocenę własnej działalności i wskazanie popełnionych błędów.
Rodzic wychowujący dziecko do samodzielności powinien tworzyć wokół dziecka atmosferę bezpieczeństwa i akceptacji, wolności i swobody, okazując cierpliwość dla dziecięcych zmagań. Każdemu dziecku dany jest czas na doskonalenie umiejętności wykonania danej czynności, nie zawsze bowiem efekt działania musi być natychmiast zadowalający. Zdarza się, że dziecko bardziej pochłonięte jest samym faktem wykonywania danej czynności niż precyzyjnością jej wypełnienia. Poprzez ciągłe powtarzanie nabywa wprawy, dochodząc niejednokrotnie do perfekcji i samodzielności w danym zakresie.
Wykorzystując codzienne czynności, należy zachęcać do nabywania i ćwiczenia nowych umiejętności przydatnych w życiu codziennym (np. przygotowanie śniadania, nalewanie napojów, zupy, nakładanie surówek, wytarcie stołu, odniesienie naczyń po skończonym posiłku, mycie naczyń, rozłożenie materiałów do zajęć, porządkowanie miejsc pracy po zabawie, zajęciach, zamiatanie, ubieranie się i rozbieranie, karmienie zwierząt, pielęgnacja kwiatów). Dzieci chcą uczestniczyć „w życiu dorosłych”. Jeśli rodzic nie pozwala na to uczestnictwo, wówczas dziecko w zabawie kompensuje to, czego brak mu w rzeczywistości, naśladując zajęcia dorosłych „na niby”.
W wychowaniu do samodzielności niezwykle istotne jest, aby towarzyszyć dziecku, stawiając wymagania na miarę jego wieku i możliwości, a także bezwzględnie okazywać szacunek dla zmagań dziecka z rzeczywistością, dając mu przy tym prawo do nauki poprzez próby i błędy, prawo do eksperymentowania i doświadczania.
Nie należy nadmiernie chronić przed doświadczaniem niepowodzenia, a kiedy ono się pojawi, zachęcać do ponawiania prób. Podejście takie uczy dziecko dążenia do realizacji zamierzonych celów, doprowadzania zadań do końca.
Dziecko samodzielne to dziecko niezależne, a zatem rodzic/wychowawca/nauczyciel nie narzuca sposobu wykonania zadania, uważnie obserwuje dziecięce działania, by w razie pojawienia się „krytycznego momentu”, bądź na prośbę dziecka, przyjść z pomocą i wesprzeć jego samodzielne wysiłki. Wprawdzie udziela pochwał i innych społecznych wzmocnień, jednak ostrożnie formułuje oceny odnoszące się do pracy dzieci. Dąży do tego, aby rozwijały one w sobie poczucie satysfakcji z samego działania, nie uzależniały się od aprobaty czy opinii innych. Pomaga dzieciom w dokonywaniu samooceny posiadanej wiedzy i umiejętności, co stanowi podstawę kształtowania się pozytywnego obrazu ich własnej osoby.
Ci, którzy wychowują do samodzielności, nie wyręczają dziecka, ale cierpliwie pomagają w zdobywaniu umiejętności, wskazując kolejne etapy wykonania danej czynności, stosując zasadę stopniowania trudności. Powoli wycofują swą pomoc, umożliwiając samodzielne działanie.
Przyjmując taką postawę, wychowawca ułatwia dziecku osiągnięcie sukcesu, ale przede wszystkim wzbudza pozytywną motywację.
Kluczowe jest również respektowanie zasady wolności w wychowaniu (a nie od wychowania), która jest wolnością „zorganizowaną”, o określonych granicach.
Warunkiem bezpiecznego prowadzenia dzieci ku samodzielności jest stworzenie im przestrzeni w sensie fizycznym i duchowym, w której będą mogły aktywnie działać i realizować zadania. Dziecko otrzymuje tyle wolności i swobody, ile jest w stanie przyjąć. Wolność pozwala mu na ukształtowanie postawy odpowiedzialności osobistej i społecznej. Zasada wolności nie oznacza swobody absolutnej, kojarzonej ze swawolą, ale samodyscyplinę opartą na świadomie respektowanych regułach życiowych i normach społecznych.
Wspólnie z dziećmi należy ustalić reguły współżycia w grupie. Wymiar wspólnotowego określenia reguł i norm grupowych powoduje z jednej strony dobrowolne podporządkowanie się ich ustaleniom, z drugiej natomiast – pozwala na osiąganie samodzielności w zakresie kontrolowania własnego zachowania w obrębie tychże norm. Swoboda i samodzielność wymagają wyznaczenia granic, ustalenia ram postępowania i wzorów zachowań społecznych. Należy uświadomić dzieciom, że ich wolność ma granice, kończy się tam, gdzie zaczyna się swoboda innego dziecka, oraz że przywileje, które dotyczą jednego dziecka, odnoszą się również do innych.
Wychowanie do samodzielności jest procesem, jest drogą rozwoju indywidualnego, której przejście prowadzi – najpierw w wymiarze dziecięcym, potem dorosłym – do zwiększenia kontroli nad własnym życiem.
Pierwsze przeżycia dziecka w tym zakresie – w domu, w przedszkolu, w szkole – stają się doświadczeniami bazowymi, punktem odniesienia do dalszej edukacji. Ogromna rola spoczywa więc na wychowawcach i rodzicach. Dzięki ich świadomości i odpowiedzialnej postawie dziecko jest w stanie samodzielnie radzić sobie z wymaganiami stawianymi przez życie, najpierw w kontekście obowiązków szkolnych, a następnie rodzinnych i społecznych.
