Kunszt i precyzja kartografa

Śląsk – stanowiąc obszar jednorodny pod względem klimatu, stosunków wodnych, rzeźby terenu, budowy geologicznej oraz flory i fauny – zawsze wyróżniał się odrębnością geograficzną. Jego naturalne granice okazały się trwalsze niż jakiekolwiek inne, nawet te zabezpieczone traktatami. We Wrocławiu, stolicy Dolnego Śląska, przecinały się dwa główne trakty środkowej Europy – dawny szlak bursztynowy, wiodący z krajów śródziemnomorskich nad Bałtyk, z łączącą wschód i zachód kontynentu Drogą Królewską (Via Regia). Zarówno region, jak i jego stolica stały się natchnieniem dla kartografów.
Matka wszystkich map Śląska
Wyjątkowym okazem wśród zabytków kartografii europejskiej jest najstarsza mapa Śląska autorstwa Marcina Helwiga (zobacz reprodukcję na s. 28-29). Jest pierwszą mapą opracowaną na podstawie pomiarów i obserwacji oraz informacji zebranych wśród miejscowej ludności. Autor gromadził do niej dane podczas swych licznych podróży po rodzinnym Śląsku.
Mapa Helwiga wykonana została w skali ok. 1:540 000, w nietypowej, nawet jak na owe czasy, orientacji południowej, przez co Górny Śląsk znajduje się u góry mapy, a Dolny Śląsk u dołu. Na jej bogatą treść składają się: dość szczegółowa, chociaż niezbyt poprawna, hydrografia (rzeki), osadnictwo (miasta, zamki, klasztory i wsie), topografia, czyli pokrycie terenu (lasy), oraz sugestywnie przedstawione ukształtowanie terenu – od górującego nad Równiną Wrocławską Masywu Ślęży po Karkonosze.
Autor zamieścił na mapie także kilka ciekawych elementów śląskiej historii i kultury, m.in. postać znanego z legend Ducha Gór, zwanego Liczyrzepą (jest to jego pierwszy znany wizerunek), najstarszą szkołę biskupią w Smogorzowie (z datą założenia w 966 r.) czy uprawy chmielu w okolicach Gliwic i Bytomia. Całość ozdobiona jest dekoracyjnymi kartuszami z królewskimi godłami Polski Jagiellonów i habsburskich Czech oraz szerokim obramowaniem, na którym autor umieścił dwadzieścia osiem herbów księstw śląskich i ich stolic, przeplatanych ornamentami roślinnymi. Do dziś zachwyca kunsztem wykonania i zadziwiającą, jak na ówczesne czasy, szczegółowością.
Mapa Helwiga została wydana po raz pierwszy w Nysie w 1561 roku, a kolejne wydania, powielane z tych samych klocków drzeworytniczych, ukazywały się przez ponad dwa wieki. Była też zamieszczana w atlasach najznamienitszych kartografów i wydawców europejskich, wśród których znaleźli się m.in.: Abraham Ortelius, Merkator (właśc. Gerhard Kremer), Joannes Janssonius, Jodocus Hondius, Joannes Bleau i Wacław Grodecki. Jako najstarsza, często nazywana jest też „matką wszystkich map Śląska”.

Plany pomiarowe i perspektywiczne
Pierwszy pomiarowy plan Wrocławia autorstwa Frederika Hendriksa Vrooma i Friedricha Grossa powstał w 1587 r.
Wykonany został w skali 1:1300 w orientacji północno-zachodniej, na co wskazuje kompas stylizowany na różę wiatrów.
Pod górną ramką umieszczono napis „WRATISLAVIA”, a w górnych narożnikach herby Korony Czeskiej i miasta Wrocławia. W narożnikach dolnych umieszczono legendy umożliwiające identyfikację najważniejszych budowli.
Do początku XIX w. mapa ta przewyższała dokładnością kartometryczną wiele późniejszych planów Wrocławia.
Zaginęła niestety w czasie wojny.
Na jej podstawie powstał Perspektywiczny plan Wrocławia (Civitates orbis terrarum. Urbium praecipuarum totius mundi), przedstawiający miasto z lotu ptaka, w skali ok. 1:4300. Był to miedzioryt o wymiarach 48,5×36 cm, kolorowany ręcznie, wyrytowany przez Fransa Hogenberga.
Znalazł się on w wydanym przez Georga Brauna czwartym tomie epokowego Civitates orbis terrarum obok siedemdziesięciu czterech innych sztychów wybranych miast Europy.